Avropa hüququnun mahiyyəti 

AVROPA HÜQUQUNU NECƏ ADLANDIRMALI ?

«Harada iki hüquqşünas varsa, orada
üç fikir mövcuddur…»

XX əsrin ikinci yarısında yaranmış “Avropa hüququ”nun “Avropa İttifaqı dövlət hüququ” adlandırılmaması, beynəlxalq və ya ümumi hüquq sisteminə aid edilib-edilməməsi, eləcə də Avropa Şurasının « İnsan haqları və əsas azadlıqları Konvensiyası»nda nəzərdə tutulan müddəalarının Avropa hüququ mənbələrinə daxil olub-olmaması təcrübədə müəyyən suallar doğurur.
  İstənilən ictimai təzahürün araşdırılması onun mahiyyətini səciyyələndirən xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsini tələb edir. Bu mənada “Avropa hüququ” da istisna təşkil etmir.
Məsələnin aydınlaşdırılması üçün əvvəlcə hüququn mahiyyətinə nəzər salaq.
Hüquq hansı zərurətdən yaranmışdır? Bu suala hüquq nəzəriyyəçiləri müxtəlif yanaşmalar nümayiş etdirsələr də, tanınmış Avropa hüquqşünası P.Sandevuorun bu məsələyə münasibəti birmənalıdır. Onun fikrincə, «cəmiyyət arasında yaşayan insanın digər insanlara qarşı münasibətdə eqoist, acgöz və zülmkar, eləcə də, şüursuz və cinayət törətməyə meylli olması hüququn mövcudluğuna zərurət yaradır».
Hüquq dövlətin yaranması ilə yanaşı əmələ gəlib inkişaf etdiyindən özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir.
- Hüquq - ümumi davranış qaydalarını özündə əks etdirən və hamı üçün məcburi olan hüquq normalarından ibarətdir.
- Hüquq normaları – dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilən və təsdiq edilən davranış qaydaları olmaqla, öz təsir dairəsinə görə ümumi məcburi qüvvəyə malikdir və hüquq mənbəyində öz əksini tapır.

Hüquq normaları aşağıdakı əlamətlərlə səciyyələndirilir:
1. Davranışın nizamlanması - yəni, hüquq normaları insanların digər insanlarla münasibətini, təşkilatların fəaliyyətini nizamlayır.
  2. .Ümumi-ünvansız, şəxsləndirilməmiş xarakterlidir, dəfələrlə tətbiq edilməklə tipik münasibətləri tənzimləyir.
3. Ünvanlandığı hər kəs üçün məcburidir, dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilir və tətbiqinə razılıq verilir, zəruri hallarda dövlət məcburiyyət tədbirləri tətbiq edir.
4. Dövlətin hüquqi aktlarında öz əksini tapmaqla hüquqları, vəzifələri və qadağaları aydın şəkildə təsbit edir.
5. Hüquq normaları bir-biri ilə bağlı olur və bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etmir.
Beləliklə, hüquqa ümumi tərif vermək olar. Hüquq – dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilən və qorunan, hamı üçün məcburi olan ümumi davranış qaydalarının məcmusudur.
Hüquq elmində bu 2 mənada işlədilir.
1) obyektiv hüquq - qanunvericilikdə öz əksini tapır və ümumi davranış qaydalarını müəyyənləşdirir.
2) subyektiv hüquq - şəxsin öz davranış qaydalarını qanun çərçivəsində arzusuna uyğun tənzimləyir.
    Obyektiv hüquq bütün hüquq normalarının məcmusudur, müəyyən ictimai münasibətləri nizamlayan hüquq normaları isə hüququn müəyyən sahəsidir. Bu hüquq sahələri də öz növbəsində institutlara və vasitəçi institutlara ayrılır. Beləliklə, hüququn mövcudluğu dövlətin mövcudluğu ilə şərtləndirilir.
Avropa hüququnun mahiyyəti barədə də hüquq nəzə¬riyyəçilərinin fikirləri müxtəlifdir.
Bir qrup nəzəriyyəçilər bu fikirdədir ki, Avropa hüququnun beynəlxalq hüquq və ya dövlət hüququ kimi səciyyələndirilməsi yanlışdır. Avropa hüququ «ümumi hüquq» sistemidir.
Ümumi hüquq sisteminin (ing. Common Law) əsasını məhkəmə presedenti təşkil edir və hüququn əsas mənbəyi hesab olunur. Bu sistemdə qanunlar yalnız ayrı-ayrı münasibət sahələrini tənzimləyir, lakin vahid sistemdə birləşdirilmir. Qanunla nizama salınmayan sahələr, həmçinin, qanunların təfsiri və tətbiqi ümumi hüquqla müəyyən edilir. Ümumi hüquq ilk dəfə XIII-XIV əsrlərdə İngiltərədə yaranmışdır. O, Böyük Britaniyada (Şotlandiyadan başqa), Amerika Birləşmiş Ştatlarında (Luiziana ştatı istisna olmaqla), Kanadada, Avstraliyada, Yeni Zelandiyada və İngiltərənin keçmiş müstəmləkələrində qüvvədədir.
  Avropa hüququnun ümumi hüquq sisteminə daxil olması fikri keçmiş Almaniya Federativ Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin 18 oktyabr 1967-ci il tarixli qərarında öz əksini belə tapmışdır: «Birlik dövlət deyil, hüquq qaydalarıdır». Digər qrupun nümayəndələri isə «Avropa hüququ»nun beynəlxalq hüquq olduğunu iddia edirlər.Beynəlxalq hüququn yaranma tarixi bizim eramızdan əvvəllərə təsadüf edir. Belə ki, e.ə. II minillikdə qədim Yaxın Şərq dövlətləri - Misir, Babil, Assuriya və Het çarlığı arasında diplomatik münasibətlər geniş vüsət aldığından müxtəlif məzmunlu sazişlər bağlanırdı. Məsələn, e.ə 1296-cı ildə Het çarı III Xattuşillə Misir fironu II Ramzes arasında öz təbəələrinə və ya sahib olduqları dövlətlərə hücum edən düşmən qüvvələrə qarşı birgə müba¬rizə aparmaq məqsədilə hərbi saziş bağlanmışdı.Qədim Hindistanda (Manu qanunları),Çində (Xan sülaləsi), Yunanıstanda (Sparta və Afina arasında olan razılaşmalar), Romada beynəlxalq hüquq (müttəfiqlik, dostluq, ticarət və dəniz hüququ haqqında sazişlər), o cümlədən, «səfarət hüququ» geniş tətbiq olunmuşdur. 
Beynəlxalq hüququn inkişaf yolu tarixin şərəfli səhifələri ilə zəngindir.
İsveçrə hüquqşünası Emer Vattel (1714-1767) «Xalqların hüququ» kitabında bütün xalqlar və insanlar üçün zəruri olan «təbii hüquqlar»dan bəhs edərək təcavüzkar müharibələri pisləmişdir.
Fransız mütəfəkkirlərindən Ş.Möntyesko (1689-1755) əsrlərlə davam edən müharibələrin sərt qanunlarına, J.J.Russo (1712-1778) qəddar müharibələrə və zalım insanlara qarşı çıxış edib.
V.F.Malinovski «Müharibə və sülh haqqında düşüncələr» kitabında (1798) sülhü ümumi təhlükəsizliyi qorumaq, dövlətlər arasında olan mübahisələri yoluna qoymaq üçün mühüm amil hesab etmiş, sülhü pozan hər hansı bir hərəkətin qarşısını almaq məqsədilə «Dövlətlər İttifaqı» adlı beynəlxalq təşkilatın yaradılmasının zəruriliyi barədə fikirlər səsləndirmişdir.
Hazırda qüvvədə olan beynəlxalq hüquq – subyektlər arasında beynəlxalq münasibətləri tənzimləyən adət və razılaşmalara əsaslanan hüquq normaları sistemidir. Beynəlxalq hüquq subyektlərinə beynəlxalq hüquqla nəzərdə tutulan hüquq və vəzifələri daşıyan, müstəqil və ya müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan, müxtəlif sosial iqtisadi sistemə mənsub olan inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan, inkişaf yoluna yenicə qədəm qoymuş dövlətlər, dövlət hakimiyyəti, dövlət icra orqanları, ictimai və digər təşkilatlar, fiziki və hüquqi şəxslər aid edilir.
Beynəlxalq hüquq bir neçə xarakterik xüsusiyyətinə görə səciyyələndirilir:
1. Müxtəlif sosial-iqtisadi sistemə mənsub olan müstəqil dövlətlərin mövcudluğu;
2. Beynəlxalq hüquq normalarını dərc etməklə öz iradəsini müstəqil dövlətlərə diktə etmək üçün milli hakimiyyətdən yuxarı mövqe tutan hakimiyyət orqanının olmaması;
3. Beynəlxalq huquq subyektlərini beynəlxalq hüquq normalarına əməl etməyə məcbur etmək məqsədilə milli məhkəmə sistemindən və icra orqanlarından yuxarı mövqe tutan orqanın mövcud olmaması
Beynəlxalq hüququn mənbəyi qismində dövlətlərarası sazişlər, dövlətlərarası hüquq adətləri, hüququn ümumi prinsipləri, məhkəmə qərarları, hüquq doktrinası (elmi, fəlsəfi və ya siyasi nəzəriyyə) çıxış edir.
Beynəlxalq müqavilə hüququ haqqında 1967-ci il Vyana Konvensiyasının müddəalarına əsasən, dövlətlərarası saziş – dövlətlər arasında və ya dövlətlərlə beynəlxalq hüququn digər subyektləri arasında yazılı (və ya şifahi - centlmen razılaşması) formada olan və beynəlxalq hüquqla tənzimlənən müqavilədir.
Dövlətdaxili və ya milli hüquq beynəlxalq hüquq normalarının qorunması məqsədilə zəruri hallarda məcburiyyət tədbirlərinin tətbiq edilməsini nəzərdə tutur. Belə ki, BMT Nizamnaməsinin 42-ci maddəsi beynəlxalq hüquq normalarına əməl etməyən subyektlərə qarşı beynəlxalq hüquqi sanksiyalar və ya digər məcburiyyət tədbirlərinin tətbiq olunmasından başlamış, təcavüzkara qarşı silahlı qüvvələrdən istifadəyə qədər bütün mümkün tədbirləri nəzərdə tutur.
  Üçüncü qrup nəzəriyyəçilər Avropa hüququnun kompleks xarakterli olub beynəlxalq hüquqla ayrılmazlıq təşkil etdiyi fikrini irəli sürür, bu hüququ üzv dövlətlərin daxili hüquq normalarını yaxınlaşdıran, vahidləşdirən vasitəçi hüquq kimi dəyərləndirirlər.  
Hər hansı bir hüququn mənşəyi onun mənbəyi ilə əlaqələndirildiyindən hüququn ümumi mənbələrinə nəzər salaq.

1. Normativ-hüquqi aktlar
Normativ hüquqi akt – hüquq normalarını müəyyənləşdirən, dəyişdirən, ləğv edən , səlahiyyətli dövlət orqanı tərəfindən (başqa hüquq mənbələrindən fərqli olaraq) qəbul olunmuş əsas, ali hüquqi qüvvəyə malik sənəddir.Hüquqi normativ aktlar hər hansı bir dövlət qanunvericiliyinin vahid sistemidir.
Qəbul olunma qaydalarına və hüquqi qüvvəsinə görə normativ-hüquqi aktların Konstitusiya, referendumla qəbul olunmuş akt, qanun, fərman və qərar kimi növləri fərqləndirilir.

2. Hüquq adətləri
Hüquq adətləri – hüquq normaları sisteminə daxil olan, hüququn mənbəyi kimi tanınan, dövlətin razılığı ilə qəbul olunmuş davranış qaydalarının məcmusudur.
Adət hüququ adlandırılan bu hüquq insanlıq tarixində qədim təzahür olmaqla milli mədəniyyət elementlərinin daşıyıcısıdır. Adətlərin öyrənilməsi və onun digər hüquq mənbələrinə münasibətdə qəbul olunması hüquq normalarının inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Hüquq elmində bu adətlər tarixi yanaşma baxımından digər sosial normalarla müqayisəli öyrənilmiş və öyrənilməkdədir.
Adət normalarının öyrənilməsi və toplu şəklinə salınması qədim Hindistanın, Yunanıstanın, Fransanın, Almaniyanın, qədim Azərbaycanın, Rusiyanın və.s. dövlətlərin yazılı hüquq mənbələrində öz əksini tapmışdır. Bu dövlətlərin adət hüququ öz formasını dəyişərək transformasiya yolu ilə qanunlara çevrilmişdir.
Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Azərbaycan ərazisində dövlətçiliyin yaranması və inkişafı Manna dövlətindən başlamış (b.e.ə. IX əsr), daha sonra Midiya (b.e.ə. VI əsr), Atropatena və Albaniya (III-V əsrlərdə), Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər, Şirvanşahlar, Atabəylər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər (XVI əsr) dövlətinin yaranması ilə inkişaf etmişdir.
İslam dininin qəbul olunmasınadək olan dövrdə məhkəmə prosesi həm cinayət, həm də mülki işlər üzrə vahid idi. Proses iddiaçının (zərərçəkmişin) şikayəti əsasında başlayır və şikayətçinin, cavabdehin, şahidlərin ifadələrinin dinlənilməsi ilə davam etdirilir, sonda isə məhkəmə (maqurat) tərəfindən təkbaşına qərar qəbul edilirdi. Azərbaycanda islam dini qəbul ediləndən XX əsrin əvvəllərinədək müsəlman hüququndan başqa heç bir digər qanunvericilik sistemi tanınmamışdır.
Müsəlman hüququnun («fiqh» - ərəbcə dərin bilik, anlayış deməkdir) yaranması Məhəmməd peyğəmbərdən başlanğıcını götürür və mənbələri - Quran, Sünnə (Məhəmməd peyğəmbərin kəlamları və hərəkətləri), Qiyas (bənzətmə); İcma ( görkəmli hüquqşünasların və ilahiyyatçıların birgə rəyi), Fitva (Ali ruhani mənsəbli şəxslərin yuridik qərarları), Adətlər və Qanunlar hesab edilir. Qanun «əmr edilən doğru yol» kimi tərcümə olunur.
Bütün islam dininin və hüququnun nəzəri əsası və mənbəyi «Qurandır»
Bir çox Avropa ölkələrində və Amerikada sosial təhlükəsizlik prinsipləri əsasında yaradılan sosial təminat və sosial müdafiə sistemləri paterik (monastr rahiblərinin həyatını təsvir edən dini kitab) xüsusiyyətlərə malikdir.
Doğrudur, bu adətlər bir sıra dövlətlər tərəfindən hüququn mənbəyi kimi qəbul edilməsə də, Afrika islam dövlətlərinin, xüsusilə də, Madaqaskarın milli hüquq sistemində əhəmiyyətli yer tutur.

3.Məhkəmə presedenti
Məhkəmə presedenti ( precedens- latın sözü olub, əvvəlki və ya misal kimi tərcümə olunur ) – konkret iş üzrə
hüquq normalarını müəyyənləşdirən, dəyişdirən və ya ləğv edən, hüquq mənbəyi qüvvəsinə malik olan müəyyən məhkəmənin qərarıdır.
Məhkəmə presedenti hüquq mənbəyi kimi qədim dövrlərdən mövcud olmuşdur. Qədim Romada presedent qismində konkret işlər üzrə pretor və maqistrlərin fərmanları (şifahi bildirişlər, xəbərlər və ya məlumatlar) qəbul edilirdi. Əvvəllər presedentlər qərar qəbul etmiş maqistrlərin özləri üçün müəyyən müddətə məcburi idi. Sonradan isə bu presedentlərin daha əhəmiyyətliləri ümumi məcburi normalara («pretor hüququ» kimi) çevrildilər.
Şəriət məhkəmələri tərəfindən işlərin ədalətli aparılması naminə presedent üsuluna üstünlük verilmirdi. Bu hal Xəlifə Ömərin qazılarından birinə ünvanladığı məktubunda aydın şəkildə öz əksini tapıb: «İnsanlara eyni münasibət bəslə. Onlara bərabər vaxt ayır. Məhkəmə baxışı zamanı öz davranışlarınla heç bir tərəfi ümidləndirmə ki, hansısa tərəfin xeyrinə qərar qəbul edəcəksən. Qoy hər iki çəkişmə tərəfi - güclü də, gücsüz də sənin ədalətli qərar qəbul edəcəyinə inansınlar. Səbrli ol, daxili hisslərini biruzə vermə…
Əgər sən bir iş üzrə qərar qəbul etmisənsə, eyni gündə birinci işə bənzər işə baxırsansa, məhkəmə baxışında daha ədalətli qərar qəbul etmək üçün öz fikrini dəyişdirirsənsə, qoy ədalət naminə əvvəl qəbul etdiyin qərar sənə mane olmasın. Ədalətsiz qərarda israrlı olmaqdansa, yeni ədalətli qərarın qəbul edilməsi Allah-a xoş gedər».
Predent hüquq mənbəyi kimi orta əsrlərdə də geniş tətbiq olunmuşdur. Belə ki, I Vilhelm tərəfindən 1066-cı ildə İngiltərə işğal olunduqdan sonra «Kral Səyyar Məhkəmələri» yaradıldı. Onlar yerlərdə taxt-tac adından müxtəlif məsələləri həll edirdilər. Hakimlər tərəfindən qəbul olunmuş qərarlar digər məhkəmələr tərəfindən oxşar işlərə baxılarkən əsas kimi götürülürdü. Yerli qanunsuz aktların əvəzinə bütün İngiltərə üçün vahid presedent sistemli ümumi hüquq yaranırdı. (Fransada da qanunda boşluq olanda presedent normalardan istifadə olunur). Əlavə etmək lazımdır ki, presedentlərin tətbiqində iyerarxiya (aşağı məhkəmələrin yuxarı məhkəmələrə tabeçilik qaydası) mövcuddur. Məsələn, Uelsdə və İngiltərədə Lordlar Palatasının və Ali Məhkəmənin qəbul etdiyi qərarların oxşar hallar üçün ( staree decisis) tətbiq olunması aşağı məhkəmələr üçün məcburi qüvvəyə malikdir. Lakin Lordlar palatası və Ali Məhkəmə üçün bu məcburi deyil.

4. Hüquq doktrinası
Roman-german hüquq sistemi üçün uzun müddət əsas hüquq mənbəyi hüquq doktrinası olmuşdur. (daha çox Konstitusiya hüququnda)
Yəhudilərdə hüquq mənbəyi kimi «TÖVRAT»dan, islam hüququnda isə müqəddəs kitab «QURAN» dan istifadə olunur.
Avropa hüququnun mənbə və mənşəyini, hansı hüquqa aid olduğunu müəyyənləşdirmək məqsədilə 10 mln. kvadrat kilometr sahəni əhatə edən və ya qurunun 7%-ni tutan, Dünya Bankının və BMT-nin statistik göstəricilərinə əsasən , 830 milyona yaxın (planet əhalisinin 14%), ABŞ əhalisindən (252 mln.) 3 dəfə, Yaponiya əhalisindən (124 mln.) 7 dəfə artıq ( iqtisadi göstəricilərə görə ayrı-ayrılıqda ABŞ və Yaponiyanı üstələyən) əhalisi olan, ərazisində 47 dövlət yerləşən Avropa qitəsinə və həmin qitədə möhkəmlənən vahid Avropa İttifaqının yaranma və inkişaf tarixinə diqqət yetirmək zəruridir.

Avropa hüququnun
mahiyyəti və inkişaf mərhələləri

Avropa hüququnun mərhələlərindən söhbət açarkən,
ilk olaraq, onun yaranma tarixi və inkişaf yollarına nəzər salmaq lazımdır. Qeyd edildiyi kimi, bu gün bütün hüquqi mənbələrdə «Avropa hüququ» kimi təqdim olunan hüququn ilkin mərhələdə «Avropa Birliyi hüququ» adlandırılmağı daha düzgündür. Bu anlayış «Avropa Kömür və Polad Birliyi » çərçivəsində yaranmış huquq normalarını və sonradan ona əlavə olunan digər hüquq normalarını özündə birləşdirir. (Avropa Kömür və Polad Birliyi hazırda mövcud olmasa da, qeyd edilən Birliyin yaradılması ilə əlaqədar qəbul edilmiş hüquq normaları Amsterdam sazişinə əsasən hüquqi qüvvəsini hələ də saxlayır.) Sonrakı mərhələlərdə bu hüquq artıq «Avropa birlikləri hüququ» statusunu qazanır. Bu hüquqa sonradan yaradılmış daha 2 birliyin də hüquq normaları daxil edilir. Bu daha çox «əlaqələndirici hüquq» kimi də təqdim oluna bilər. «Avropa İttifaqı hüququ» anlayışı isə 1992-ci ildən etibarən, yəni, 3 Avropa birliyinin birləşdirilməsindən sonra meydana gəlmişdir. Xarici ədəbiyyatda «Avropa hüququ» başlanğıcını «acquis» (fransızca- «nailiyyət, müvəffəqiyyət» kimi tərcümə olunur) sözündən götürmüşdür. «Acquis communautaires» - «Avropa Birlikləri hüququ», «Acquis de L’Union» - «Avropa İttifaqı hüququ», «Schengen acquis» -«Şengen hüququ» kimi işlədilir.
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Avropa İttifaqı hüququ - Avropa birlikləri və Avropa İttifaqı çərçivəsində inteqrallaşma (birləşmə) prosesində təşəkkül tapmış ictimai münasibətlərin nizamlanması məqsədilə yaradılmış xüsusi hüquq normaları sistemidir.
Burada daha bir məsələ xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, Avropa İttifaqının inteqrallaşması prosesinin davam etdirilməsi nəticəsində yeni ictimai münasibətlər formalaşır və bu münasibətlərin nizamlanması üçün yeni hüquq norma¬larının qəbul edilməsinə zərurət yaranır. Belə bir şəraitdə hüquq sistemi əvvəlki ictimai münasibətləri və bu münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarını ləğv etmir, əksinə onları yeni formalaşmış ictimai münasibətlərə uyğunlaşdırmaq məqsədilə inkişaf etdirir və ya yeni normalar qəbul edir.
Avropa hüququ dövriyədə olan və yeni yaranmış ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarını onların mahiyyətinin araşdırılması və təhlili üsulu ilə tənzimləyir. Məhz bu baxımdan Avropa hüququnun Beynəlxalq hüquq və Konstitusiya hüququ ilə oxşar xüsusiyyətlərə malik olması fikri səsləndirilir. Beynəlxalq hüquq müstəqil və bərabərhüquqlu subyektlərin maraqlarının əlaqələndirilməsi ilə səciyyələnir. Konstitusiya hüququ isə normaların iyerarxiya tabeliliyi ilə fərqlənir. Göründüyü kimi, Avropa hüququnda bu iki cəhət də mövcuddur. Belə ki, əvvəlcə beynəlxalq hüquq mexanizmlərin¬dən istifadə edilməklə mövqelər əlaqələndirilir və razılaşdırılır. Daha sonra isə «dövlətüstü» hüquq mexanizmlərindən istifadə edilməklə razılaşdırılmış mövqelər üzrə hüquq normaları «iyerarxiya tabeliliyi prinsipi» əsasında həyata keçirilir. Bundan əlavə, Avropa hüququnda ictimai münasibətlərin tənzimlənməsində dövlət hüququna xas olan ümumi üsullardan - öhdəlik və qadağa, tələb, ziddiyyət və.s. üsullardan istifadə olunur.
Digər tərəfdən, Avropa hüququ beynəlxalq və dövlətdaxili (milli) hüquq sistemləri ilə əlaqədar olan «müstəqil hüquq sistemi» kimi təqdim olunur. Bu yanaşma tərzi Avropa İttifaqı Məhkəməsinin «Van Gend en Loos» işi üzrə məhkəmə qərarında (1963-cü il) Avropa hüququnun «yeni beynəlxalq hüquq qaydası» kimi rəsmiləşdirilməsində, ondan 1 il sonra isə «Costa v. ENEL» işi üzrə Məhkəmə qərarında «İttifaq hüququ»nun birmənalı olaraq mahiyyətcə müstəqil hüquq sistemi kimi təyin edilməsində özünü göstərmişdir.
«C-6/90 və C-9/90 «Francovich» işi (1991-ci il) üzrə Məhkəmə qeyd edir: «Hər şeydən əvvəl xatırlatmaq zəruridir ki, Aİ-nin yaradılması haqqında saziş üzv dövlətlərin hüquq sisteminin inteqrallaşdırılması (birləşdirilməsi) ilə bütün məhkəmə orqanları və hüquq subyektlərinin yurisdiksiyası altında olan üzv dövlətlər və fiziki şəxslər üçün məcburi olan fərdi hüquq sistemini yaratdı».
Avropa hüququ təkcə sazişlərdə nəzərdə tutulan müddəalardan deyil, həmçinin, Avropa İttifaqının Məhkəmə təcrübəsindən irəli gələn prinsipləri nəzərdə tutur.

Avropa İttifaqı hüququnun əsas subyektləri:
1. Fiziki şəxslər – İttifaqın və üzv dövlətlərin vətəndaşları, əcnəbi vətəndaşlar, vətəndaşlığı olmayanlar;
2. Hüquqi şəxslər – üzv dövlətlərin və İttifaqın qanunvericiliyinə əsasən tanınan hüquqi şəxslər, İttifaqın sərhədləri çərçivəsində fəaliyyət göstərən xarici hüquqi şəxslər;
3. Dövlətlər - İttifaqın üzv dövlətləri və üçüncü dövlətlər;
4. Üzv dövlətlərin səlahiyyətli orqanları - hökumət, parlament, milli məhkəmələr, polis və prokurorluq orqanları;
5. Avropa ittifaqıi və onun təsisatları;

Avropa hüququnun prinsipləri

Avropa hüququnun prinsipləri - Avropa İttifaqının hüquq sisteminin əsasında formalaşmışdır. Bu hüququn prinsipləri Avropa İttifaqının və üzv dövlətlərin hüquq normalarının tətbiqi və həmin normaların mühafizəsinin mahiyyətini müəyyən edir.
Avropa ittifaqı hüququnun ümumi və xüsusi prinsipləri müəyyənləşdirilir:
- Ümumi prinsiplər inkişaf tarixinə görə 3 qrupa bölünür - hüququn ümumi prinsipləri, Avropa hüququnun prinsipləri, beynəlxalq hüquq prinsipləri.
- Xüsusi prinsiplər isə fəaliyyət sahəsində görə iki qrupa bölünür - hüquq sahələri üzrə və funksional hüquqlar.

I. Ümumi prinsiplər:
1. Hüququn ümumi prinsipləri - İlkin hüquq sistemi kimi tanınan Roma hüququnda yaranmış prinsiplər nəzərdə tutulur. Bunlardan bütün hüquq sistemlərində istifadə olunan hüququn müəyyənliyi prinsipini (hüquq normalarının geriyə qüvvəsinin olmaması) və cəzanın mütənasibliyi prinsipini (ikiqat cəzanın tətbiqinin mümkünsüzlüyü) misal göstərmək olar.
2. Avropa hüququnun prinsipləri - Buraya əsas insan haqları və azadlıqlarına hörmət prinsipi, bərabərlik prinsipi, azadlıq prinsipi, demokratiya prinsipi, hüquqi dövlət prinsipi (Avropa hüququnun başlıca məqsədlərini müəyyən edir) subsidiarlıq və proporsionallıq (mütənasiblik) prinsipi (səlahiyyətlərin qanuni bölüşdürülməsi), prosessual prinsiplər (məhkəmə prosesində tərəflərin bərabərliyi) və.s. daxildir.
3.Beynəlxalq hüquq prinsipləri - aşağıdakı sənədlərə əsasən müəyyən edilir:
1. 1969-cu il tarixli Vyana Konvensiyası
2. 1975-ci il tarixli Helsinki Yekun Aktı
3. 1990-cı il tarixli Yeni Paris Xartiyası
- güc tətbiq etməmək və ya güc tətbiq etməklə hədələməmək
- beynəlxalq öhdəliklərin vicdanla yerinə yetirilməsi
- beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla həlli
- dövlətlərin suveren bərabərliyi
- dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq
- beynəlxalq əməkdaşlıq
- xalqların və millətlərin hüquq müəyyənliyi (öz müqəddəratını təyin etmək)
- sərhədlərin toxunulmazlığı
- insan hüquq və əsas azadlıqlarına hörmət
- dövlətlərin ərazi bütövlüyü

II. Xüsusi prinsiplər:
1. Ayrı-ayrı hüqüq sahələri üzrə prinsiplər :
- qadın və kişi bərabərliyi
- bərabər əmək haqqının ödənilməsi
- ətraf mühitin qorunması öhdəliyi
- haqlı rəqabət prinsipi
2. Funksional prinsiplər:
- birbaşa təsir prinsipi - Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, Avropa İttifaqının hüquq normaları üzv dövlətlərin hüquq sahəsində fəaliyyət göstərən orqanları üçün (ilk növbədə, milli məhkəmələr nəzərdə tutulur) məcburi hüquqi qüvvəyə malikdir. Bu hüquq normaları fiziki və hüquqi şəxslərə müəyyən hüquqlar verir, bu hüquqların qorunması isə dövlət orqanlarına həvalə olunur.
Birbaşa təsir prinsipi aşağıda göstərilən məsələlərə şamil olunmur:
1. Avropa İttifaqının «üç sütun»una – təsis sənədlərinin əhatə etdiyi sahələrə, ümumi xarici siyasət və təhlükəsizlik, eləcə də, polis və məhkəmə orqanlarının əməkdaşlığı məsələlərinə;
2. Viza, sığınacaq, immiqrasiya siyasəti və əhalinin sərbəst yerdəyişməsi ilə əlaqədar olan digər məsələlərə;
3. Avstriya, İsveçrə və Finlandiya 1995-ci ildə bu quruma daxil olanadək 1992-ci ildə imzaladıqları Avropa İqtisadi Məkanına dair üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərlə bağlı olan məsələlərə.
- hüququn aliliyi prinsipi - bu prinsipə əsasən, Avropa İttifaqı hüquq normaları ilə üzv dövlətlərin milli hüquq normalarında kolliziya (ziddiyyətli məqamlar) baş verərsə, Avropa İttifaqı hüquq normaları daha üstün hüquqi qüvvəyə malik olur. «Simmenthal» işi üzrə məhkəmə qərarı hüququn üstünlüyü prinsipinin həyata keçirilmə qaydalarını müəyyənləşdirir:
- kolliziya hallarında Avropa İttifaqının təsis sənədlərində nəzərdə tutulmuş hüquq normaları Avropa İttifaqı təsisatlarının qanunlarına münasibətdə (birbaşa təsir prinsipləri əsasında) bu hüquq normalarının üstünlüyü şərtilə həyata keçirilir.
- kolliziya hallarında üzv dövlətlərin milli qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş hüquq normaları əhəmiyyətsiz hesab edilmir və ya ləğv edilmir. Buna baxmayaraq, «French Merchant Seamen» (1974) işi üzrə məhkəmə qərarında dövlət tərəfindən konkret hüquq normasının gələcəkdə ləğv edilməsi məsələsi öz əksini tapmışdır.
- bu prinsip təkcə ziddiyyətli məqamlarda deyil, həmçinin, Avropa İttifaqının hüquqi təsir dairəsini dəyişdirən hallar istisna olmaqla, Avropa İttifaqının qanunvericilik sahəsinə daxil edilmiş digər normalara da şamil olunur.
Xüsusi prinsiplərə Avropa Məhkəməsi tərəfindən iki postulat (sübutsuz olaraq əsas götürülən müddəa) da əlavə edilmişdir.
- Yanakı təsir postulatı - Avropa Məhkəməsinin 14/83 «Van Colson» işi (1984-cü il ) üzrə qəbul etdiyi qərarda öz əksini belə tapmışdır ki, «İttifaqın birbaşa və məcburi qüvvəyə malik olmayan və ya yanakı tövsiyə xarakterli hüquq normaları üzv dövlətlərin milli məhkəmələri tərəfindən tətbiq edilən zaman və ya şərh verilərkən nəzərə alınmalı, milli hüquq normaları Avropa qanunvericiliyinin üslubuna uyğun şərh olunmalıdır».
- Avropa hüquq normalarına əməl edilməməsinə görə üzv dövlətlərin fiziki şəxslər qarşısında məsuliyyət postulatı - «Francovich işi» (1991) üzrə məhkəmə qərarında öz əksini tapmış və C-224/01 «Kövler işi» (2003) üzrə məhkəmə qərarında ətraflı izahını tapmışdır. Belə hallarda, fiziki şəxslər milli məhkəmələrə müraciət edərək onların Avropa İttifaqı hüquq normalarında nəzərdə tutulmuş hüquqlarının tanınması barədə məsələ qaldıra bilərlər.

Avropa hüququnun mənbələri

Hüquq mənbəyi – səlahiyyətli orqan tərəfindən təsbit olunmuş davranış qaydalarını əhatə edən hüquq normalarının ifadə olunmasıdır. Avropa hüququnun mənbələrini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
1. İlkin və ya I dərəcəli hüquq mənbələri
2. Təkrar və ya II dərəcəli hüquq mənbələri
3. Presedent hüquq mənbələri
İlkin hüquq mənbələrinə ( və ya şaquli hüquq normalarına) – Aİ-nin bütün təsis sənədləri daxildir. I dərəcəli mənbələrə aid olan hüquqi-normativ aktlar Aİ-nin digər normaları ilə müqayisədə üstün hüquqi qüvvəyə malikdir. Aİ-nin 15 beynəlxalq sənədi təsis müqaviləsi xarakteri daşıyır.
1. Avropa Kömür və Polad Birliyinin yaradılması haqqında 1951-ci il Paris müqaviləsi.
2. Avropa Atom Enerjisi Birliyinin və Avropa İqtisadi Birliyinin yaradılması haqqında 1957-ci il Roma müqaviləsi.
3. Avropa İttifaqının yaradılması haqqında 1992-ci il Maastrix müqaviləsi.
Geniş mənada təsis sənədlərinə aşağıdakılar da daxil edilir:
1. 1970-ci il Büdcə sazişi.
2. 1975-ci il İkinci Büdcə sazişi.
3. 1986-cı il Vahid Avropa Aktı.
4. 1997-ci il Amsterdam Sazişi.
5. 2001-ci il Nis Sazişi.
Bu müqavilələrə dövlətlərin İttifaqa qəbulu ilə bağlı aktlar da daxil idi:
1. 1972-ci il Böyük Britaniya, İrlandiya, Danimarka
2. 1979-cu il Yunanıstan
3. 1985-ci il İspaniya, Portuqaliya
4. 1994-ci ildə Avstriya, İsveç, Finlandiya
5. 2003-ci ildə Macarıstan, Kipr, Latviya, Litva, Malta, Polşa, Slovakiya, Sloveniya, Çexiya, Estoniya
I dərəcəli mənbələrə, həmçinin, Avropa Parlamentinə ümumi birbaşa seçkiləri nəzərdə tutan 1979-cu il aktı və Şəxsi resurslar barədə 2000-ci il qərarları daxildir.
Beləliklə, təsis sənədlərində göstərilən hüquq normaları ilkin hüquq mənbəyi sayılaraq Avropa İtifaqının məqsədini, məramını və fəaliyyət prinsiplərini müəyyənləşdirməklə, Avropa İttifaqının formalaşmasını və fəaliyyət göstərən təsisatlarının əhatə dairəsini, İttifaqa üzvlük meyarlarını və qaydalarını tənzimləyir. Təsis sənədləri, həmçinin, Avropa hüququnun əsas sərhədlərini, onun xüsusiyyətlərini, tətbiqi qayda və şərtlərini müəyyənləşdirməklə Avropa hüququnun bazası hesab olunur.
Təkrar hüquq mənbələri və ya ikinci dərəcəli hüquq normaları (və ya üfüqi hüquq normaları) Avropa İttifaqı təsisatları tərəfindən ya təsis sənədləri əsasında qəbul olunmuş, birinci dərəcəli hüququn törəmə məcburi normaları kimi İttifaqın subyektləri arasında münasibətləri tənzimləyən, hüquqi qüvvəsinə görə üzv dövlətlərin milli qanunvericiliyin¬dən üstün olan aktlardan ibarətdir. Bu aktları aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:
1. hüquqi normativ aktlar
2. fərdi aktlar
3. tövsiyə xarakterli aktlar
4. xüsusi qəbildən olan aktlar
5. normativ razılaşmalar
I. Hüquqi normativ aktlar.
Buraya reqlament ( nizamnamə), direktiv (göstəriş) və çərçivə qərarları daxildir.
Reqlament - Aİ haqqında müqavilənin 249-cu maddəsinə əsasən, bu aktı digərlərindən fərqləndirən 3 əsas xüsusiyyət müəyyənləşdirilmişdir:
1.Normativliyi
2.Məcburiliyi
3.Birbaşa tətbiqinin mümkünlüyü
Reqlament üzv dövlətlər, onların orqanları, fiziki və hüquqi şəxslər üçün məcburi xarakter daşıyır. Məs. 15 oktyabr 1968-ci il işçilərin sərbəst yerdəyişməsi ilə bağlı reqlament qəbul edilmişdir. Bu reqlamentlə fiziki şəxslərin konkret hüquq və öhdəlikləri müəyyən edilmiş, işçi-miqrantlara sərbəst yaşayış yeri seçmək və onların ailə üzvlərinin hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı məsələlər öz həllini tapmışdır.
Reqlamentlər üzv dövlətlərin daxili qanunvericiliyinə birbaşa təsir qüvvəsinə malikdir.Bu aktlar milli hüququn unifikasiyasıdır. (vahid şəklə salınmış forması) Reqlamentin qəbulu istisnasız olaraq “1-ci sütun”da həyata keçirilir. (yəni, «Avropa Polad və Kömür Birliyi» ilə «AVRATOM»un səlahiyyətlərinə daxildir.)
Direktiv - Aİ haqqında müqavilənin 249-cu maddəsinə əsasən, direktiv:
1. Normativ aktdır.
2. Üzv dövlətlər üçün məcburi xarakter daşıyır.
3. Üzv dövlətlərə birbaşa tətbiq edilə bilməz. Onun daxili qanunvericiliyə implementasiyası metod və formalarını hər bir dövlət özü müəyyən edir.
Reqlament kimi direktiv də 1-ci sütunda qəbul edilir. Direktivlərin implementasiyasının həyata keçirilməsi üçün müəyyən müddət təsbit olunur. Bu müddət bir neçə aydan bir neçə ilə qədər ola bilər. Direktivin implementasiya xüsusiyyəti onu digər beynəlxalq müqavilələrdən fərqləndirir və bu 1980-ci il «Detergents işi» barədə məhkəmə qərarına əsasən müəyyən edilmişdir.
İmplementasiya dəqiq vaxtında və ya düzgün həyata keçirilmədikdə aşağıdakı hallarla nəticələnir:
1. Aİ haqqında müqavilənin 226-228-ci maddələrinə əsasən, üzv dövlətlərə pul cərimələri təyin olunur. 2000-ci ildə Yunanıstan, 2003-cü ildə isə İspaniya üçün bu cür cərimələr müəyyən edilmişdir.
2. ”Francovich” presedentinə əsasən, üzv dövlətlərin fiziki şəxslər qarşısında cavabdehliyinə gətirib çıxarır. (İtaliya - 1980-ci il)
3. Əgər fiziki şəxslərin hüquqları pozulursa, direktivlər birbaşa təsir qüvvəsinə malik olur. Bu norma 1986-cı il «Marshall işi»nə əsasən müəyyən edilmişdir. (yalnız şaquli hüquq normalarında).
Çərçivə qərarları- Aİ haqqında müqavilənin 34-cü maddəsinə əsasən, bu qərarlar direktivlərdən belə fərqləndirilir:
1. Çərçivə qərarları yalnız üzv dövlətlərin cinayət və cinayət-prosessual hüquq sahələrində tətbiq edilir.
2. Çərçivə qərarları yalnız 3-cü sütun tərəfindən qəbul edilə bilər (yəni, cinayət-axtarış prosesində məhkəmə və polisin əməkdaşlığı)
3. Çərçivə qərarları təkcə Avropa komissiyası tərəfindən deyil, həm də üzv dövlətlərin təşəbbüsü ilə qəbul edilə bilər.
II. Fərdi aktlar.
Bu aktlar Aİ-nin hər 3 sütununun ortaq qərarına əsasən qəbul edilir. Qərar ünvanlandığı bütün subyektlər üçün məcburi qüvvəyə malikdir. Bu cür akt Şengen məlumat sistemində iştirakı barədə digər üzv dövlətlərə məlumat verməsi üçün 2002-ci ildə İrlandiyaya münasibətdə qəbul olunmuşdur.
III. Tövsiyyə xarakterli aktlar.
Fərdi aktlar kimi ümumməcburi xarakter daşımır. Belə qərarların yerinə yetirilməməsi dövlətin hüquqi cəhətdən deyil, siyasi cəhətdən cavabdehliyini şərtləndirir. Bu aktların mənbələri müxtəlifdir. «1-ci sütun» çərçivəsində tövsiyələr və rəylər verilir. 2-ci sütunda rəylər, ümumi strategiya, ümumi mövqe və birgə aksiyalar müəyyən edilir. 3-cü sütunda da ümumi mövqedən çıxış edilir.
IV. Xüsusi qəbildən olan aktlar.
“Sui generis” aktları adlanır. Buraya bu və digər müqavilələrdə müəyyən edilməyən, lakin təcrübədə Aİ təsisatları tərəfindən həyata keçirilən normalar daxildir. Bu mənbələr 1971-ci il “ERTA” işinə əsasən müəyyən edilmişdir. Xüsusi qəbildən olan aktların ən geniş yayılmış forması Aİ Parlamenti və ya Şurasının qətnaməsidir. Məs. 15 yanvar 1998-ci ildə insanın klonlaşdırılması ilə bağlı qətnamə.
V.Normativ müqavilələr.
Buraya Aİ-nin beynəlxalq müqavilələri, İttifaqın himayəsi ilə üzv dövlətlər arasında imzalanmış konvensiyalar və Aİ-nin təsisatları arasındakı razılaşmalar daxildir.
Avropa hüququnun ikinci dərəcəli hüquq normalarının mühüm əhəmiyyəti onunla əlaqədələndirilir ki, bu normalar Avropa hüququnun digər normaları ilə vəhdət təşkil edir, eyni zamanda, öz səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə fərqlənir:
1. Bu xüsusi hüquq normaları Avropa İttifaqının təsis sənədlərində göstərilən məqsəd və məramlara uyğun yaradılmış yeni hüquq sistemidir. Tarixdə buna bənzər hüquq sistemi olmamışdır.
2. Bu normalar Aİ-nin üzv dövlətlərin məhkəmə sistemləri tərəfindən tətbiqinin zəruriliyi ilə fərqlənir.
3. Bu normaların subyektləri təkcə üzv dövlətlər deyil, həm də bu dövlətlərin yurisdiksiyası ilə əhatə olunan fiziki və hüquqi şəxslərdir.
4. Bu normalar müəyyən öhdəliklər yaratsa da, eyni zamanda, qeyd edilən şəxslər üçün müəyyən hüquqlar yaradır ki, bu hüquqlardan da fiziki şəxslər geniş istifadə edirlər.
5. Bu normalar Aİ-nin üzv dövlətləri tərəfindən razılıq əsasında qəbul edilir və konvensiya xarakteri daşıyır.
6. Bu normalar məcburi xarakter daşısa da, üzv dövlətlərin milli qanunvericiliyinə inteqrasiya etmir və birbaşa qüvvəyə malik deyil.
7. Bu normaların tətbiqinə dair əvvəlki məhkəmə təcrübəsi və ya öhdəlik xarakterli aktlar mövcud deyilsə, onlar milli məhkəmə instansiyaları tərəfindən birbaşa tətbiq edilə bilməz.
Presedent hüquq mənbələrinə – məhkəmə presedenti adlandırılan məhkəmə qərarları, Birinci İnstansiya Məhkəmə¬sinin qərarları aiddir. Məhkəmə presedenti, qeyd edildiyi kimi, konkret iş üzrə hüquq normalarını müəyyənləşdirən, dəyişdirən və ya ləğv edən, hüquq mənbəyi qüvvəsinə malik olan müəyyən məhkəmənin qərarıdır.
Avropa İttifaqı presedent hüquq mənbələrinin ümumməcburi xarakter daşıması da aşağıdakı göstərilənlər üçün məcburidir:
- işdə işirak edən tərəflər üçün;
- üzv dövlətlərin milli məhkəmələri üçün;
- Məhkəmələrin özləri və Tribunalın gələcək işləri üçün.
Üzv dövlətlərin bütün dövlət orqanları tərəfindən məhkəmə qərarlarının icrasının təmin edilməsi vəzifə kimi qarşıya qoyulur.(«Waterkeyn işi» (1981) üzrə məhkəmənin qərarı) Formal olaraq, Məhkəmələr qanun yaradan orqanlar hesab edilməsələr də, onların bu səlahiyyəti Aİ-nin təsis sənədlərində əksini tapan müddəalardan irəli gəlmişdir.
Avropa hüququnun sistemləşdirilməsində 3 üsuldan istifadə olunur:
1. tədqiqat obyekti üzrə sistemləşdirmə
2. fəaliyyət dairəsi üzrə sistemləşdirmə
3. quruluşu üzrə sistemləşdirmə
Tədqiqat obyektləri üzrə sistemləşdirmə - ayrı-ayrı tədqiqat sahələrində yaranan ictimai münasibətlərin bir hüquq sahəsini əhatə edən hüquq normaları ilə tənzimlənməsidir. Məsələn, konstitusiya hüququ, inzibati hüquq, mülki hüquq, əmək hüququ, ekologiya hüququ, nəqliyyat hüququ və.s.
Fəaliyyət dairəsi üzrə sistemləşdirmə – konstitusiya və inzibati hüquqdan ibarət olan təsisat hüququ ilə daxili bazar hüququ və inteqrasiya hüququndan ibarət olan maddi hüquqdan ibarətdir.
Təsisat hüququ – Avropa İttifaqı təsisatlarının formalaşdırıl¬ması və fəaliyyət qaydalarını müəyyən edir.
Maddi hüquq - daxili bazarda hüquq və azadlıqları təmin edən və Avropa İttifaqının apardığı ümümi siyasət sahəsində ictimai münasibətləri tənzimləyir.
Quruluş üzrə sistemləşdirmə - hüquq normalarının mərhələlər üzrə düzülüşünü əhatə edir. Avropa İttifaqı hüququnda bu quruluş belə sistemləşdirilir:
1. Avropa Birlikləri hüququ;
2. Ümumi xarici siyasət və təhlükəsizlik siyasəti çərçivəsində qəbul olunmuş hüquq normaları;
3. Polis və Məhkəmə orqanlarının cinayət-hüquq sahələrində əməkdaşlığı çərçivəsində qəbul olunmuş hüquq normaları;
4. Avropa İttifaqının fəaliyyətininin ümumi qaydalarını müəyyənləşdirən hüquq normaları;
5. Şəxsiyyətin ümumi hüquqi vəziyyətini müəyyənləşdirən hüquq normaları;
6. Şengen hüququ.
Şərh olunanlardan göründüyü kimi, Avropa Məhkəmə təcrübəsi Avropa hüququnun mahiyyətinə aydınlıq gətirərək Avropa hüququ ilə beynəlxalq hüququ eyniləşdirənlərin mövqeyini zəiflətdi. Artıq təcrübədə Avropa hüququnun beynəlxalq və dövlət hüququndan fərqli olaraq xüsusi xarakterli hüquq olması fikri hakim mövqe tutur. Bu fərqi aşağıdakı müqayisəli meyarlarla da qiymətləndirmək mümkündür:
1. Beynəlxalq hüquq qaydaları beynəlxalq hüquq subyektlərinin müstəqilliyinə əsaslanaraq əməkdaşlıq prinsiplərinə uyğun münasibətlər qurur, Avropa hüququnun vəzifəsi isə, təsis sənədlərində göstərildiyi kimi, inteqrasiya proseslərini dərinləşdirmək və inkişaf etdirmək məqsədini daşıyır. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün Avropa İttifaqı ilə üzv dövlətlər arasında xüsusi münasibətlər yaradılır və bu münasibətlər çərçivəsində Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin milli qanunvericiliyinə birbaşa təsir etmək səlahiyyətləri verilir. Bu da üzv dövlətlər üçün qarşılıqlı öhdəliklər yaradır.
2. Avropa hüququ beynəlxalq hüquq normalarından həm də hüquq mənbələri ilə fərqlənir. Beynəlxalq hüququn mənbələri razılaşma, müqavilə, saziş və digər formalarda rəsmiləşdirilmiş hüquqi sənədlərdə nəzərdə tutulan müddəalardan kənara çıxmamaq şərtilə formalaşırsa, Avropa hüququnun mənbəyi həm birinci dərəcəli hesab olunan təsis sənədlərində, həm də ikinci dərəcəli sayılan Avropa İttifaqı təsisatları tərəfindən qəbul olunmuş hüquqi-normativ aktlarda öz əksini tapan hüquq normalarından formalaşır.
Bundan əlavə, Avropa Məhkəməsi «Costa/ENEL» işi üzrə qərarında Avropa hüququnu həm beynəlxalq, həm də dövlət (dövlətdaxili) hüququndan fərqləndirir. Məhkəmənin qərarına əsasən, üzv dövlətlər öz səlahiyyətlərinin bir hissəsini könüllü olaraq Aİ-yə verirlər. Bu zaman dövlət Aİ-nin hüquq qaydalarına əks olan heç bir dövlətdaxili hüquq norması qəbul etməməlidir. Aİ-yə üzvlük münasibətlərini rəsmiləşdirən sazişlər könüllülük əsasında imzalandığından Aİ-nin birbaşa təsir qüvvəsinə malik olan qərarları üzv dövlətlərin mövqelərindən asılı olmayaraq, milli məhkəmələr tərəfindən tətbiq olunur. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki:
1. Avropa Məhkəməsi təcrübədə dövlətdaxili hüquq normalarını tətbiq edə bilməz;
2. Avropa Məhkəməsi dövlətdaxili hüquq normalarının qanuniliyini yoxlamaq və ya bu normalara şərh vermək səlahiyyətinə malik deyildir.
Avropa hüququnun müstəqil xüsusi hüquq sistemi kimi özünü təqdim etməsi Avropa Şurası çərçivəsində imzalanmış « İnsan haqları və əsas azadlıqları haqqında Konvensiya»nı özünün hüquq mənbələrinə aid etməsində özünü qabarıq şəkildə biruzə verir. Bu barədə 1970-ci ildə qərar qəbul edən Avropa Məhkəməsi Konvensiyanı Avropa hüququnun mənbəyi kimi tanıyaraq Konvensiyanın tələblərinin təkcə Konven¬siyaya imza etmiş dövlətlər üçün deyil, bütün ittifaq dövlətləri üçün yerinə yetirilməsinin məcburi olduğunu qeyd etmişdir. Məhkəmə qərarının təsdiq olunması Avropa İttifaqı haqqında müqavilənin II paraqrafının 6-cı maddəsində öz əksini tapmışdır. «Birlik 4 noyabr 1950-ci ildə Romada imzalanmış “ İnsan haqları və əsas azadlıqlarına dair Konvensiya”ya uyğun olaraq insan haqlarına hörmətlə yanaşır».
Konvensiyanı imzalamış bütün iştirakçı dövlətlərin vətəndaşları kimi Avropa İttifaqı vətəndaşlarının da Avropa İnsan haqları məhkəməsinə müraciət etmək hüququ vardır.
Beləliklə, Avropa hüququ «Avropa İttifaqı hüququ»nun mənbələri sayılan - ilkin hüquq mənbələri, təkrar hüquq mənbələri, presedent hüquq mənbələri çərçivəsindən kənara çıxdığından, yəni « İnsan haqları və əsas azadlıqlarına dair Konvensiya»da nəzərdə tutulan müddəaları hüquq mənbələrinə daxil etdiyindən bü hüququn «Avropa hüququ» adlandırılması daha əsaslı hesab edilir.