İnsan haqları və əsas azadlıqlarına dair Avropa Konvensiyasına əlavə olunmuş protokollar
1 SAYLI PROTOKOL Maddə 1. Mülkiyyətin qorunması. Maddə 2. Təhsil hüququ. Maddə 3. Azad seçki hüququ. 2 SAYLI PROTOKOL. 16 sentyabr 1963-cü ildə imzalanmış (Strasburq) və 11 may 1994-cü ildə əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. Maddə 1 - Borca görə azadlıqdan məhrumetmənin qadağan olunmasını, maddə 2 - Hərəkət azadlığını, maddə 3 - Vətəndaşların sürgün edilməsinin qadağan olunmasını, maddə 4 - Xarici vətəndaşların kollektiv şəkildə sürgün edilməsinin qadağan edilməsini nəzərdə tutur. Maddə 1. Borca görə azadlıqdan məhrumetmənin qadağan olunması. Maddə 2. Hərəkət azadlığı. Maddə 3. Vətəndaşların sürgün edilməsinin qadağan olunması. 4 SAYLI PROTOKOL. 16 sentyabr 1963-cü ildə imzalanmış (Strasburq) və 11 may 1994-cü ildə əlavə və dəyişiklik edilmiş 4 saylı protokol «Konvensiya və Konvensiyaya əlavə edilmiş 1 saylı protokolla nəzərdə tutulmuş hüquq və azadlıqlardan başqa, digər hüquq və azadlıqların təmin edilməsi haqqında» müddəanı nəzərdə tutur. 6 saylı Protokolun 1 və 2-ci maddələri («ölüm hökmünün ləğvini nəzərdə tutur və Konvensiyanın 2-ci maddəsinin şərh hissəsində bu protokolun müddəaları araşdırılmışdır) 22 noyabr 1984-cü ildə imzalanmış və 11 may 1994-cü ildə ona əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. 7 SAYLI PROTOKOL. 7 saylı Protokolun 1,2,3,4,5,6-cı maddələri (maddə 1 - xarici vətəndaşların sürgün edilməsi üsullarının təminatı, maddə 2 - cinayət işləri üzrə apelyasiya vermək hüququ, maddə 3 - məhkəmə səhvinin qarşılıqlı ödənilməsi, maddə 4 - təkrar cəzaya və ya məhkəməyə cəlb edilə bilməmək hüququ, maddə 5 - ər və arvadın bərabərlik hüququ, maddə 6 - ərazi tətbiqi) 22 noyabr 1984-cü ildə imzalanmış və 11 may 1994-cü ildə ona əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. Maddə 1. Xarici vətəndaşların sürgün edilməsi üsullarının təminatı. Maddə 4. Təkrar cəzaya və ya məhkəməyə cəlb edilə bilməmək hüququ. 9 saylı protokol 6 noyabr 1990-cı ildə Romada imzalanmışdır. (ləğv olunub) 10 SAYLI PROTOKOL. 10 saylı protokol 25 mart 1992-cı ildə Strasburqda imzalanmışdır. (qüvvədə deyil) 11 SAYLI PROTOKOL. 12 saylı protokol 4 noyabr 2000-ci ildə Romada imzalanmışdır. (qüvvəyə minməmişdir) 13 saylı protokol istənilən şəraitdə ölüm hökmünün ləğvini nəzərdə tutur. 3 may 2002-ci ildə Vilnüsdə imzalanmışdır. 14 saylı protokol «Konvensiyanın nəzarət sisteminə əlavələri nəzərdə tutur». 13 may 2004-cü ildə imzalanmışdır. (qüvvəyə minməyib) Maddə 34. Fərdi şikayətlər.
Protokol 20 mart 1952-ci ildə (Parisdə) imzalanmışdır. 11 may 1994-cü ildə əlavə və dəyişikliklər edilmişdir. Maddə 1- Mülkiyyətin qorunması, maddə 2 - Təhsil hüququ, maddə 3 - Azad seçki hüququnu nəzərdə tutur.
Hər bir fiziki və ya hüquqi şəxs mülkiyyətinə hörmət hüququna malikdir. Beynəlxalq hüquq prinsipləri və qanunvericilik əsasında ictimai ehtiyacların təmin edilməsi qaydası istisna olmaqla, heç kəs mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz.
Mülkiyyət hüququ hamıya mənsubdur. Mülkiyyət hüququnun Konstitusiya aktı ilə təsdiqlənməsi və qorunmasına yönəldilmiş müddəalar dövlətin təkcə demokratik prinsiplərinə sadiqliyi ilə deyil, həm də bazar iqtisadiyyatına və azad vətəndaş cəmiyyətinə keçidin əsasıdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında mülkiyyət hüququ belə təsbit olunur (mad 29):
«Hər kəsin mülkiyyət hüququ vardır. Mülkiyyətin heç bir növünə üstünlük verilmir. Mülkiyyət hüququ, o cümlədən xüsusi mülkiyyət hüququ qanunla qorunur. Hər kəsin mülkiyyətində daşınar və daşınmaz əmlak ola bilər. Mülkiyyət hüququ mülkiyyətçinin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə əmlaka sahib olmaq, əmlakdan istifadə etmək və onun barəsində sərancam vermək hüquqlarından ibarətdir. Heç kəs məhkəmənin qərarı olmadan mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz. Əmlakın tam müsadirəsinə yol verilmir. Dövlətin ehtiyacları və ya ictimai ehtiyaclar üçün mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsinə yalnız qabaqcadan onun dəyərini ədalətli şəkildə ödəmək şərti ilə yol verilə bilər».
Qanunun tələblərindən göründüyü kimi, yalnız 2 halda mülkiyyət barədə sərancam verilə bilər:
- Mülkiyyətçi yalnız məhkəmə qərarı əsasında mülkiyyətdən məhrum edilə bilər;
- Dövlətin ehtiyacları və ya ictimai ehtiyaclar üçün və yalnız qabaqcadan onun dəyərinin ədalətli ödənməsi şərtilə yol verilə bilər».
Digər hallar qanunla nəzərdə tutulmamışdır və qeyd olunan hallardan başqa, heç kəs mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz.
Mülkiyyət hüququ sözü ingilis dilindən (protection of right of property) tərcümədə «hüquqi təminatlar» mənasını daşıyır.
Mülkiyyət hüququnun qorunması Azərbaycan Respublika¬sının cinayət, mülki, inzibati, torpaq və digər qanunvericiliyin tələblərinə əsasən həyata keçirilir.
Mülki hüquq subyektlərinin əmlak və qeyri-əmlak münasibətlərini tənzimləmək, onların hüquqlarını və manefelərini qorumaq, mülki dövriyəni təmin etmək mülki qanunvericiliyin məqsəd və vəzifələrindən biri kimi dəyərləndirilmişdir.
Mülkiyyət hüququnun qorunması İqtisad məhkəmələri vasitəsilə həyata keçirilir.
Heç kəsin təhsil hüququ tanınmaya bilməz. Dövlət təlim-təhsil sahəsində üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirərkən şəxsin valideynlərinin dini və fəlsəfi baxışlarına uyğun olan təlim və təhsil hüquqlarını təmin etməlidir.
Bu hüquq insan hüquq və azadlıqları sırasında ən əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur və insanı həyatı boyu müşayiət edir. İnsan uşaq yaşlarında olarkən özü orta təhsil alır, sonra təhsilini davam etdirir, daha sonra övladlarının, nəvələrinin təhsili və tərbiyəsi ilə məşğul olur.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Aktı (mad.42) təhsil hüququnu təsbit edir və bu hüququn hərtərəfli həyat keçirilməsinə təminat verir.
«Hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır. Dövlət pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq hüququnu təmin edir. Təhsil sisteminə dövlət tərəfindən nəzarət edilir. Maddi vəziyyətindən asılı olmayaraq, istedadlı şəxslərin təhsilini davam etdirməsinə dövlət təminat verir. Dövlət minimum təhsil standartlarını müəyyən edir».
Çox təəssüf ki, indiyədək qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu bu hüququn tələblərinə cavab vermir.
Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini (mad.2) belə səciyyələndirir:
«Azərbaycan Respublikası fasiləsiz təhsil sisteminin yaradılması siyasətini həyata keçirir.
Təhsilin başlıca məqsədi – hazırlıqlı, dərin və hərtərəfli biliklərə, yüksək mədəniyyətə, məsuliyyət hissinə, inkişaflı dünya görüşünə malik olan və bunun ardıcıl inkişafına can atan şəxsiyyətin formalaşdırılması, sağlam, nəsil-kökünə sədaqətli, azərbaycan xalqının azadlıq və demokratik ənənələrinə sadiq, milli, mənəvi, humanist, mədəni dəyərlərinə yiyələnən, onları qoruyub saxlayan və inkişaf etdirən, ailəsini, milliyətini dövlətini ucaldan bir səviyyəyə yüksəlməyi bacaran, şəxsi yaradıcı fikrə malik olan, ümumi bəşəri dəyərlərə, insan hüquq və azadlıqlarına hörmətlə yanaşan, Azərbaycanı demokratiyanın inkişaf etdiyi bir dövlətə çevirməyi bacaran insan tərbiyə etməkdir».
Bu tələblərə cavab verən şagirdin müəyyən olunması üçün hansı imtahanlar keçirilir. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 08.04.2008-ci il tarixli «2007-2008-ci dərs ilində respublikanın ümumi təhsil müəssisələrində əsas və orta təhsil üzrə buraxılış imtahanlarının təşkili, aparılması və yekunlaşdırılması məqsədilə» verilmiş əmrində IX sinfi bitirmiş şagirdlər üçün 5 imtahan - ana dili, cəbr (yazılı), Azərbaycan tarixi, coğrafiya, xarici dil (yazılı), XI sinfi bitirmiş şagirdlər üçün 8 – ana dili, riyaziyyat, Azərbaycan tarixi, fizika, kimya, biologiya, coğrafiya, xarici dil imtahanları nəzərdə tutulmuşdur.
Arzulayırıq ki, qüvvədə olan («köhnə») Təhsil Qanunundan fərqli olaraq, yeni qəbul ediləcək Qanun azərbaycan mentalitetinə uyğun olan gerçəklik amilini əsas sayaraq, orta məktəbdə şagirdə verilən bilik səviyyəsinin, bir çox Avropa ölkələrində olduğu kimi, zəruri olan hədd çərçivəsində müəyyənləşdirilməsinə üstünlük verəcək, qanunun nəzərdə tutduğu kimi, valideynlərin dini və fəlsəfi baxışlarına uyğun olan təlim-təhsil hüquqlarının həyata keçirilməsini təmin edəcək və Sovet dövrünün şüarlarından uzaqlaşmağa yönləndiriləcəkdir.
Rəsmi mənbələrdən verilən məlumatlara əsasən, Azərbaycan Respublikasının yeni Təhsil Qanununun layihəsi hazırlanır. Yeni qanun layihəsi orta və ali təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə böyük yenilik gətirəcək, eyni zamanda Azərbaycan təhsil sisteminin Boloniya prosesinə qoşulmasını asanlaşdıracaqdır. Bu sahədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ölkə ziyalıları tərəfindən yüksək qiymətləndirilir.
Konvensiya (Saziş) bağlayan Ali Tərəflər Qanunvericilik hakimiyyəti orqanlarına məntiqi vaxtaşırılılıqla, gizli səsvermə yolu ilə, xalqın azad iradəsinin ifadəsinə təminat verən şəraitdə azad seçkilərin keçirilməsi öhdəliyini öz üzərlərinə götürürlər.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 56-cı maddəsi vətəndaşların seçki hüququnu nəzərdə tutur: «Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının dövlət orqanlarına seçmək və seçilmək, habelə referendumda iştirak etmək hüququ vardır. Məhkəmənin qərarı ilə fəaliyyət qabiliyyətsizliyi təsdiq olunmuş şəxslərin seçkilərdə, habelə referendumda iştirak etmək hüququ yoxdur. Hərbi qulluqçuların, hakimlərin, dövlət məmurlarının, din xadimlərinin, məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü ilə azadlıqdan məhrum edilmiş, Konstitusiya və qanunda nəzərdə tutulan digər şəxslərin seçkilərdə iştirak etmək hüququ qanunla məhdudlaşdırıla bilər».
Subyektiv seçki hüququ (aktiv və passiv) seçmək və seçilmək hüququnu hər bir vətəndaşa şamil edir. Aktiv seçki hüququ vətəndaşın seçkili orqanlara üzvlər və ya seçkili vəzifəyə seçmək və referendumda iştirak etmək hüququdur. Passiv seçki hüququ isə seçkili orqanlara və ya seçkili vəzifəyə seçilmək üçün müəyyən olunmuş qaydada və şərtlər daxilində namizəd olmaq hüququdur.
Bundan əlavə, qeyd edildiyi kimi, akiv və passiv seçki hüququnun həyata keçirilməsi üçün müəyyən (şərtlər) tələblər irəli sürülə bilər. Bir şəxsin bu və ya digər hüquqlarının həyata keçirilməsini məhdudlaşdıran şərt «senz» adlandırılır. (Seçki senzi).
18 yaşına çatmış, fəaliyyət qabiliyyətli (fəaliyyət qabilliyyətsizliyi məhkəmə tərəfindən təsdiq edilən şəxslər istisna olunur) Azərbaycan Respublikası vətəndaşları seçmək (aktiv seçki) hüququna malikdirlər.
Passiv seçki hüququnun həyat keçirilməsində yaş həddindən başqa, digər məhdudiyyətlər də mövcuddur.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə deputatlığa namizədlərə aid tələblər: (Konstitusiya mad.85) Azərbaycan Respublikasının yaşı 25-dən aşağı olmayan hər bir vətəndaşı qanunla müəyyən olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı seçilə bilər.
İkili vətəndaşlığı olan, başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi olan, icra və ya məhkəmə hakimiyyəti sistemlərində qulluq edən, elmi, pedaqoji və ya yaradıcılıq fəaliyyəti istisna olmaqla, başqa ödənişli fəaliyyətlə məşğul olan şəxslər, din xadimləri, fəaliyyət qabilliyyətsizliyi məhkəmə tərəfindən təsdiq edilən, ağır cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxslər, məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü ilə azadlıqdan məhrumetmə yerlərində cəza çəkən şəxslər Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə deputat seçilə bilməzlər.
Azərbaycan Respublikası Prezidentliyinə namizədlərə aid tələblər: (Konstitusiya mad.100)
Yaşı 35-dən aşağı olmayan, Azərbaycan Respublikası ərazisində 10 ildən artıq daimi yaşayan, seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan, o cümlədən, ağır cinayətə görə məhkum olunmayan, başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi olmayan, ali təhsilli, ikili vətəndaşlığı olmayan Azərbaycan Resrublikası vətəndaşı Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçilə bilər.
Seçki hüquqi bərabərlik və gizlilik prinsipləri əsasında həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası Seçki Məcəlləsini təkmilləşdirmək məqsədilə dəyişiklik edilmişdir. Dəyişikliyə əsasən, seçki kampaniyasının müddəti 4 aydan 75 günə endirilib, namizədlərin pul depoziti hesabına qeydiyyata alınması ləğv edilib, namizədlərin qeydiyyata alınması üçün tələb olunan imzalar 45 mindən 40 minə endirilib, dövlətdən maliyyələşən televiziya, radio və qəzetlərdə namizədlərin pullu və pulsuz təbliğat aparması qadağan olunub, prezidentliyə namizədlərin seçki fondu 1 milyon manatdan 10 milyon manatadək, deputatlığa namizədlər üçün isə, 85 min manatdan 500 min manatadək artırılıb, hərbi hissələrdə seçki məntəqələrinin yaradılması ləğv edilib. Adı seçki siyahısına düşməyən şəxslərin seçki günü siyahıya daxil edilməsi səlahiyyəti məhkəmələrdən alınaraq, məntəqə seçki komissiyasına verilib.
Heç kəs müqavilələrdən (əqdlərdən) irəli gələn hər hansı bir öhdəliyin yerinə yetirilə bilməməsi səbəbindən azadlıqdan məhrum edilə bilməz.
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 324-cü maddəsində deyilir:
«Əqd hüquq münasibətinin əmələ gəlməsinə, dəyişdirilməsinə və ya xitamına yönəldilmiş birtərəfli, ikitərəfli və ya çoxtərəfli iradə ifadəsidir. İradə ifadəsinin təfsiri zamanı onun həqiqi mənası təkcə hərfi mənaya görə deyil, həm də ağlabatan mühakimə əsasında müəyyənləşdirilir. Əgər nə zahiri, nə də başqa hallara görə iradənin məzmunu dəqiq müəyyənləşdirilə bilmirsə, əqd mövcud deyildir. Qanunun tələblərinə cavab verməyən əqdlər etibarsız sayılır. Əqdlər formasına görə şifahi və yazılı ola bilər. Yazılı əqdlər əqdi bağlayan şəxslər tərəfindən imzalanmış sənədin tərtibi yolu ilə həyata keçirilə bilər. Yazılı əqdlər qanunla nəzərdə tutulmuş hallarda və ya əqd bağlayan tərəflərin tələbi ilə notariat qaydasında təsdiqlənə bilər».
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 178-ci maddəsinin təsviri şəxsin qarşılıqlı inam münasibətləri zəminində, aldatma və ya etibardan sui-istifadə etməklə (şifahi və ya yazılı) bağlanmış əqdlərdən irəli gələn öhdəliklərin yerinə yetirilməməsini və ya mülkiyyətin, eləcə də mülkiyyətə olan hüquqların ələ keçirilməsini dələduzluq kimi qiymətləndirir.
Təcrübədə aldatma və ya etibardan sui-istifadə etmə əmlakı və ya əmlaka olan hüquqları əlindən alınmış şəxsin iddiasına və mülahizələrinə görə qiymətləndirilir. Burada 2 amil mütləq götürülür.
Birinci, iddiaçının iddiasını təmin etmək üçün gətirdiyi «inandırıcı» dəlillər və faktın təsdiqlənməsi üçün baş vermiş nəticə - konkret halda, əmlakın və ya əmlaka olan hüququn qarşı tərəfin sərancamında olması. Qarşı tərəfin («dələduzluqda ittiham olunan») öz müdafiəsi üçün gətirdiyi dəlil və sübutlar yalnız məsuliyyətdən yaxa qurtarmaq üçün «özünümüdafiə» tədbirləri kimi qiymətləndirilir. Çünki qarşı tərəfin özünü müdafiə etməsi üçün «hüquqi baza» yoxdur (işlənib hazırlanmamışdır). Həmin səbəbdən ibtidai araşdırma zamanı «aldadılmış tərəfə» verilən «Hansı səbəbdən külli miqdarda əmlakı və ya əmlaka olan hüququ başqasına (filənkəsə) verərkən şahidlərin yanında verməmisən?» və ya «Hansı səbəbdən yazılı əqd imzalanarkən notariat qaydasında təsdiq edilməsini tələb etməmisən?» suallarına - «mən filiankəsə inanmışam!» cavabı «qaneedici» sayılır. Lakin qarşı (dələduzluq etmiş) tərəfin hər hansı bir cavabı (təqdim etdiyi sübut) yalnız «özünümüdafiə» kimi qiymətləndirilir və rədd edilir. Bu hal da istənilən şəxsə könüllü olaraq əvvəlcədən borc verib sonradan həmin şəxsi qəsdən dələduzluqda ittiham etmək niyyətinin həyata keçirilməsinə şərait yaradır.
2 saylı protokolun 1-ci maddəsinin «Borca görə azadlıqdan məhrumetmənin qadağan olunması» tələbi bu təbiətli neqativ halların qarşısının alınmasına yönəldilmişdir.
1. Hər hansı bir dövlətin ərazisində qanuni əsaslarla qalan hər kəs qaldığı dövlət sərhədləri daxilində hərəkət azadlığına və azad yaşayış yeri seçmək hüququna malikdir.
2. Hər bir kəs öz ölkəsindən və istənilən digər ölkədən çıxmaq hüququna malikdir.
3. Demokratik cəmiyyətlərdə dövlət təhlükəsizliyi, ictimai əmin-amanlığın, asayişin təmin edilməsi, sağlam mühit və mənəviyyatın, eləcə də digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması baxımından bu hüquq məhdudlaşdırıla bilər.
AR Konstitusiyasına əsasən, qanuni surətdə Azərbaycan ərazisində yaşayan hər kəs sərbəst hərəkət edə bilər və özünə yaşayış yeri seçə bilər.
«Yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat haqqında» AR qanununa əsasən şəxsin yaşayış yeri və olduğu yer üzrə qeydiyyat sistemi müəyyən edilir.
Yaşayış yeri dedikdə - şəxsin mülkiyyətçi kimi, icarə və kirayə müqaviləsi üzrə, yaxud digər əsaslarla daimi yaşadığı yer nəzərdə tutulur.
Müvəqqəti yaşayış sahələrinə mehmanxana, xəstəxana, turist bazaları və digər yaşayış yerləri daxildir.
Azərbaycan Respublikasında 30 gündən artıq yaşamaq istəyən əcnəbi vətəndaşlar yaşayış yeri üzrə qeydiyyata alınmaq üçün müvafiq dövlət orqanına müraciət etməlidir. Dövlət təhlükəsizliyi, ictimai əmin-amanlığın, asayişin təmin edilməsi, sağlam mühit və mənəviyyatın, eləcə də digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması məqsədilə bu hüquq ayrı-ayrı rayonlarla məhdudlaşdırıla bilər.
Hər bir kəs öz ölkəsindən getmə və ya ölkəyə qayıtma hüququna malikdir. Bu hüquq Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, qüvvədə olan qanunvericilik, o cümlədən 14 iyun 1994-cü il tarixi Azərbaycan Respublikasının «Ölkədən getmə, ölkəyə gəlmə və pasportlar haqqında» qanunu ilə tənzimlənir. Bu qanunla sərbəst şəkildə ölkədən getmə və ölkəyə gəlmə hüquqlarının (xarici vətəndaşlar üçün də bu hüquq nəzərdə tutulaur) həyata keçirilməsi və eyni zamanda vətəndaşlara bu hüququn həyata keçirilməsinə əsas verən Azərbaycan Respublikası vətəndaşının pasportunun verilməsi qaydaları müəyyənləşdirilir.
Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada ölkədən getmə və ölkəyə qayıtma hüquqları mənsubdur. Bu hüquq qanunla nəzərdə tutulmuş aşağıdakı hallarda məhdudlaşdırıla bilər:
- vətəndaşın dövlət və hərbi sirri müəyyən müddət saxlamaq öhdəliyi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulan müddət bitməmişdirsə;
- vətəndaş barəsində cinayət iş başlandığı halda və ya məhkum olunmuş şəxslər üçün cəzaçəkmə müddəti bitməmiş və ya cəza çəkməkdən azad edilməmişdirsə;
- müəyyən olunmuş qaydada həqiqi hərbi xidmətə çağırılan vətəndaşlar hərbi
xidməti başa vuranadək və qanunla hərbi xidmətdən azad edilənədək;
- hər hansı bir dövlət ərazisində fövqəladə hallar baş verərsə, Xarici İşlər Nazirliyi ölkə vətəndaşlarına bu barədə xəbər verməklə həmin dövlətin ərazisinə getməkdən imtina etməyi tövsiyə edirsə;
Vətəndaşın ölkədən getmə və ölkəyə qayıtma hüququ qanunla müəyyən olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikası vətəndaşına verilmiş pasport və dövlətlərarası razılaşmadan irəli gələn viza (rüsxətnamə) əsasında həyata keçirilir.
18 yaşına çatmamış vətəndaşların ölkədən getmək hüququ valideynlərinin və ya qanuni nümayəndələrinin, qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada notariat tərəfindən təsdiq olunmuş razılığı əsasında həyata keçirilir. Əgər valideynlərdən hər hansı birinin belə razılığı yoxdursa, ölkədən getmə məhkəmə qərarı əsasında müəyyənləşdirilir.
Fəaliyyət qabiliyyətsizliyi məhkəmə tərəfindən tanınmış vətəndaşın ölkədən getməsi məhkəmə qərarı ilə təyin olunmuş və ya onun qanuni nümayəndəsinin vəsatəti ilə notariat qaydada qanuni nümayəndə kimi təsdiq olunmuş şəxsin müşayiəti ilə həyata keçirilir.
1. Heç kəs fərdi və kollektiv tədbirlər nəticəsində vətəndaşı olduğu dövlətin ərazisindən sürgün edilə bilməz.
2. Heç kəs vətəndaşı olduğu dövlətin ərazisinə gələ bilmək hüququndan məhrum edilə bilməz.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 53-cü maddəsinin tələblərinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı heç bir halda Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz.
Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı heç bir halda Azərbaycan Respublikasından qovula və ya xarici dövlətə verilə bilməz.
Hər bir halda beynəlxalq hüquq normaları, həmçinin AR Konstitusiyası şəxsin razılığı olmadan vətəndaşlıq hüququndan məhrum edilməsini və onun ölkədən qovulmasını yolverilməz hesab edir.
Şəxsin başqa dövlətə verilməsi dövlətlərarası müqaviləyə əsasən, şəxs barəsində istintaq aparılması və məsuliyyətə cəlb edilməsi ilə əlaqədar (Azərbaycan Respublikasında cinayət sayılmayan əmələ görə və ya siyasi əqidəsinə görə və.s. müəyyən məhdudiyyətlərlə) tətbiq oluna bilər.
Azərbaycan Respublikası qanunevriciliyinə əsasən, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının vətənə qayıtmasına heç bir məhdudiyyət qoyulmur.
Maddə 4. Xarici vətəndaşların kollektiv şəkildə sürgün edilməsinin qadağan edilməsi.
1. Xarici vətəndaşların kollektiv şəkildə sürgün edilməsi qadağan olunur.
Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyndə xarici vətəndaşların kollektiv şəkildə sürgün edilməsini nəzərdə tutan müddəalar yoxdur və Azərbaycan Respublikasının dövlətçilik tarixində belə hal olmamışdır.
6 SAYLI PROTOKOL.
1. Qanuni əsaslarla hər hansı bir dövlətin ərazisində yaşayan xarici vətəndaş qanuna uyğun qəbul olunmuş qərarın yerinə yeirilməsi ilə əlaqədar sürgün edilərkən aşağıdakı imkanlara malik olmalıdır:
A) sürgün olunmasının əleyhinə dəlillər təqdim etmək;
B) sürgünlə əlaqədar işə yenidən baxılmasını tələb etmək.
Dövlət təhlükəsizliyi baxımından və ya ictimai qaydanın qorunması zərurəti ilə əlaqədar xarici vətəndaş 1-ci maddənin «a» və «b» bəndlərində qeyd edilən hüquqlarını həyata keçirmədən də sürgün edilə bilər.
AR Konstitusiyası əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin statusunun müəyyən edilməsində onların AR vətəndaşları ilə bərabər hüquq və vəzifələr daşıması prinsipinə üstünlük verir.
Həmin kateqoriyadan olan şəxslərin hüquqi statusu «Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında» AR qanunu ilə tənzimlənir.
Əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər Respublikada olduqları dövrdə AR Konstitusiyasının və qanunvericilik aktlarının tələblərinə riayət etməli, Azərbaycan xalqının adət və ənənələrinə hörmət etməlidirlər.
Azərbaycan Respublikası ərazisində cinayət və ya digər hüquq pozuntusu törətmiş xaricilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər AR vətəndaşları ilə bərabər əsaslarla məsuliyyət daşıyırlar. Əcnəbilər tərəfindən «hüquqi vəziyyət haqqında» qanunvericiliyin tələblərinin pozulması həmin şəxslərin Azərbaycan Respublikasında qalma müddətinin qısaldılması ilə nəticələnə bilər.
Əcnəbilər tərəfindən Azərbaycan Respublikasına gəlib-getmə və ya qaldığı müddətdə viza rejiminin pozulması, eləcə də hər hansı bir qanunsuz əməlin törədilməsi, qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə əsasən, müvafiq olaraq inzibati və cinayət məsuliyyətinə səbəb olur.
Azərbaycan Respublikası İnzibati hüquqpozmalar məcəlləsinin 457-ci maddəsi əcnəbi və vətəndaşlağı olmayan şəxslərin inzibati hüquqpozmalara dair müvafiq qərar əsasında Azərbaycan Respublikası hüdudlarından kənara çıxarılmasını nəzərdə tutur.
Maddə 2. Cinayət işləri üzrə apelyasiya vermək hüququ.
1. Törədilmiş cinayət əməlinə görə məhkəmə tərəfindən məhkum olunmuş hər bir insan hökmün və ya cəzanın yuxarı instansiya məhkəməsində baxılması hüququna malikdir. Bu hüququn həyata keçirilməsi və onun əsasları qanunla tənzimlənir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 65-ci maddəsinin tələbinə əsasən, məhkəmənin məhkum etdiyi hər bir şəxsin öz barəsində çıxarılmış hökmə qanunla nəzərdə tutulan qaydada yuxarı məhkəmədə yenidən baxılması, habelə özünün əfv edilməsi və cəzanın yüngülləşdirilməsi haqqında müraciət etmək hüququ vardır.
Azərbaycan Respublikası CPM-nin 381-ci maddəsi birinci instansiya məhkəmələri tərəfindən çıxarılmış hökm və qərarlardan apelyasiya şikayətinin və apelyasiya protestinin verilməsini nəzərdə tutur.
Apelyasiya qaydasında cinayət işi üzrə məhkəməyə təkrar müraciət hüququndan təkcə ittiham olunan şəxs, onun qanuni nümayəndəsi və ya müdafiəçisi deyil, həmçinin zərərçəkmiş şəxs və ya onun nümayəndəsi, mülki iddiaçı, mülki cavabdeh və onların qanuni nümayəndələri də istifadə edə bilər.
Apelyasiya protesti vermək hüququna iş üzrə dövlət ittihamçısı qismində çıxış edən şəxs malikdir. Dövlət ittihamçısının protest vermədiyi müvafiq hallarda bu hüquqdan Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun səlahiyyətli əməkdaşları istifadə edə bilər.
Azərbaycan Respublikası CPM-nin 408-ci maddəsinin tələblərinə əsasən, apelyasiya instansiyası məhkəmələri tərəfindən çıxarılmış hökm və qərarlardan kassasiya şikayəti vermək hüququna məhkum edilmiş və ya bəraət almış təqsirləndirilən şəxs, onun müdafiəçisi və ya qanuni nümayəndəsi, zərərçəkmiş şəxs (xüsusi ittihamçı), onun qanuni nümayəndəsi və ya nümayəndəsi, mülki iddiaçı, mülki cavabdeh və onların qanuni nümayəndələri malikdirlər.
Konstitusiyaya əsasən (mad. 109.), əfvetmə funksiyası Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə məxsusdur. Prezident əfvetmə aktına əsasən, məhkumu cəzadan tamamilə azad edə bilər, yaxud cəza müddətini azalda və ya daha yüngül cəza ilə əvəz edə bilər.
Maddə 3. Məhkəmə səhvinin qarşılıqlı ödənilməsi.
Əgər hər hansı bir şəxs məhkəmənin yekun qərarına əsasən, cinayət hadisəsi törətməsinə görə məhkum olunmuş və cəza çəkmişdirsə, sonradan yeni və yenidən açılmış xüsusatlar üzrə inandırıcı sübutlarla məhkəmə səhvinin baş verməsi nəticəsinə gəlinmiş və barəsində məhkəmə hökmü dəyişdirilmiş və ya şəxs əfv olunmuşdursa, əvvəlcədən naməlum olan xüsusatlar tamamilə və ya bunların bir qisminin vaxtlı-vaxtında aşkar olunmasının onun günahı ucbatından baş verməsi sübut edilməyibsə, həmin şəxs dövlətin qanunları və təcrübə ilə müəyyən olunmuş şərtlərlə zərərin qarşılıqlı ödənilməsi hüququna malikdir.
AR Konstitusiyasının 68-ci maddəsinin tələbinə əsasən: «Hər kəsin dövlət orqanlarının, yaxud onların vəzifəli şəxslərinin qanuna zidd hərəkətləri və ya hərəkətsizliyi nəticəsində vurulmuş ziyanın dövlət tərəfindən ödənilməsi hüququ vardır».
Qanunsuz məhkumetmə, qanunsuz olaraq cinayət məsuliyyətinə cəlbetmə, qətimkan tədbiri olaraq qanunsuz həbs tətbiqetmə, həbs və ya islah işləri növündə qanunsuz olaraq inzibati tənbehvermə nəticəsində vətəndaşa vurulmuş ziyan təhqiqat, ibtidai istintaq, prokurorluq və məhkəmə orqanlarının vəzifəli şəxslərinin təqsirindən asılı olmayaraq, qanunla müəyyən edilmiş qaydada dövlət tərəfindən tam ödənilir.
Dövlətin Cinayət Prosessual Məcəlləsinin tələblərinə əsasən, törədilmiş cinayət hadisəsinə görə yekun olaraq bəraət almış və ya məhkum olunmuş heç bir şəxs həmin dövlətin yurisdiksiyası çərçivəsində cinayət mühakiməsi qaydasında həmin cinayət hadisəsi üzrə təkrar məhkum oluna və cəzaya məruz qala bilməz.
Bu tələb AR Konstitusiyasının 64-cü maddəsində öz əksini belə tapmışdır: «Heç kəs bir cinayətə görə təkrarən məhkum edilə bilməz».
Azərbaycan Respublikası CPM-nin 2.2-ci maddəsində Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının normalarının Azərbaycan Respublikası ərazisində ali və birbaşa qüvvəyə malik olması bir daha vurğulanaraq, CPM-nin müddəaları və Konstitusiya normaları arasında ziddiyyət yarandığı halda Konstitusiya normalarının tətbiqinin zəruriliyi irəli çəkilir.
Azərbaycan Respublikası CPM-nin 65.6-ci maddəsinin tələbi birmənalı və qətidir.
«Birinci və apelyasiya instansiyası məhkəməsi üçün şəxsin əvvəllər məhkum edilməsinə və ya bəraət almasına dair qanuni qüvvəyə minmiş hökmü məcburidir».
Həmin məcəllənin 65.7-ci maddəsinin tələblərinə əsasən, məhkəmənin mülki iş üzrə qanuni qüvvəyə minmiş qərarı cinayət protestini həyata keçirən orqan və cinayət işinə baxan məhkəmə üçün yalnız hadisənin olub-olmaması hissəsində məcburidir.
9 SAYLI PROTOKOL.
11 saylı protokol nəzarət mexanizminin yenidən qurulması haqqındadır. 11 may 1994-cü ildə Strasburqda imzalanmışdır. (ləğv olunub)
12 SAYLI PROTOKOL.
13 SAYLI PROTOKOL.
14 SAYLI PROTOKOL.
Məhkəmə istənilən fiziki şəxs, qeyri-hökumət təşkilatı və ya ayrı-ayrı şəxslər qrupundan Razılığa gələn Yüksək Tərəflərdən birinin onun bu Konvensiya və ya onun Protokolları ilə tanınmış hüquqlarını pozmasının qurbanı olduğunu iddia edən şikayətlər qəbul edə bilər. Razılığa gələn Yüksək Tərəflər bu hüququn səmərəli həyata keçirilməsinə heç bir yolla mane olmamağı öhdələrinə götürürlər.
Konvensiynın 34-cü maddəsinin məzmunu İnsan haqları və əsas azadlıqlarına dair Avropa Konvensiyası ilə təminat verilmiş hüquq və azadlıqlarının pozulduğunu hesab edən şəxslərdən şikayətləri qəbul etməyi əhatə edir. Qeyd edilən konvensiya beynəlxalq müqavilə hesab olunur və bu konvensiya Avropa dövlətlərinin əksəriyyətinin öz üzərlərinə Konvensiyada qeyd olunan hüquq və azadlıqlara riayət edəcəkləri barədə götürdükləri öhədəliklərlə bağlıdır.
Konvensiyanın müəllifləri daimi əsaslarla fəaliyyət göstərən və ənənəvi olaraq yalnız dövlətlərarası mübahisələrə baxmaq səlahiyyətləri ilə məhdudlaşdırılan beynəlxalq orqanlardan fərqli olaraq, Konvensiyada nəzərdə tutulmuş hüquq və azadlıqları pozulduğu təqdirdə vətəndaşların dövlətüstü məhkəmə instansiyası hesab olunan Avropa Məhkəməsinə yaşadığı dövlətdən şikayət etmək hüququnu tanıdıqlarını rəsmiləşdirdilər.Qətiyyətli səciyyələndirilən bu addım nəticəsində bu gün 800 milyondan artıq insanın Avropa Məhkəməsinə müraciət etmək hüququ yaranmışdır. Bu hüquqdan istifadə etməklə təkcə 1999-2001-ci illər ərzində Avropa Məhkəməsinə 78334 fərdi şikayət qəbul edilmişdir və ilkin araşdırma materialları toplanmışdır ki, bu da Avropa Məhkəməsinin nüfuzluluğuna dəlalət edir.
Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi vətəndaşların hüquq və azadlıqları pozulduğu təqdirdə, hüquq və azadlıqlarının daxili hüquq vasitələri ilə bərpasının və ya vurulmuş ziyanın qarşılıqlı ödənilməsinin mümkünsüz hesab edildiyi təqdirdə beynəlxalq müqavilələr əsasında beynəlxalq məhkəmə orqanlarına müraciət etmək hüququnu birbaşa nəzərdə tutmasa da, bu hüquq dolayı olaraq qanunvericiliklə tanınır.
Belə ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 26-cı maddəsində insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinin nəzərdə tutulması hər kəsin qanunla qadağan olunmayan üsul və vasitələrlə öz hüquqlarını müdafiə etmək hüququnu əhatə edir. Konstitusiyanın 60-cı maddəsi isə hüquq və azadlıqların məhkəmə təminatını nəzərdə tutur. Konstitusiyanın 151-ci maddəsi Beynəlxalq aktların hüquqi qüvvəsinin (o cümlədən İnsan haqları və azadlıqları haqqında Avropa Konvensiyasının) tətbiqini nəzərdə tutur.
«Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını pozan qərar və hərəkətlərdən (hərəkətsizlikdən) məhkəməyə şikayət edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu» (11 iyun 1999-cu il) Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrlə təsbit edilmiş Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarını pozan qərar və hərəkətlərdən (hərəkətsizlikdən) məhkəməyə şikayət edilməsi qaydalarını müəyyənləşdirir, habelə vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının məhkəmə təminatı ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyir.
Qanunun 1-ci maddəsi dövlət orqanlarının və yerli idarəetmə orqanlarının, müəssisələrin, idarələrin və təşkilatların, ictimai birliklərin, vəzifəli şəxslərin qərar və hərəkətləri (hərəkətsizliyi) nəticəsində öz hüquq və azadlıqlarını pozulmuş hesab edən Azərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşının məhkəməyə müraciət etmək hüququnu, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublika¬sının tərəfdar çıxdığı, dövlətlərarası müqavilələrdə başqa qayda nəzərdə tutulmadığı təqdirdə, bu qanunla müəyyənləşdirilmiş qaydada müvafiq məhkəməyə müraciət etmək hüququnu nəzərdə tutur.
Qanunun 3-cü maddəsində «Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin müstəsna səlahiyyətlərinə aid olan, yaxud Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində qərar və hərəkətlərdən (hərəkətsizlikdən) şikayət verilməsinin digər qaydalarının nəzərdə tutulduğu hallar istisna olmaqla» ifadəsinin qeyd edilməsi birbaşa olaraq «Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin müstəsna səlahiy¬yətlərinin» və Azərbaycan Respublikasının qanun¬vericiliyində qərar və hərəkətlərdən (hərəkətsizlikdən) şikayət verilməsinin digər qaydalarının tanınmasını ehtiva edir.
Konvensiyanın 34-cü maddəsində əksini tapan «fərdi şikayət» anlayışı konvensiyada nəzərdə tutulmuş hüquqlarının pozulması nəticəsinə gəlmiş istənilən (hüquq nöqteyi-nəzərindən hər bir dövlətin ərazisində yaşayan insanların hüquqi vəziyyətlərinə görə bir-birlərindən fərqlənmələrinə baxmayaraq, bütün insanların, o cümlədən fəaliyyət qabiliyyəti olmayanlar uşaqlar, əlillər və.b.) fiziki şəxs, müəyyən insan qrupları və Qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən şikayət etmək (hüququnun xülasəsinə əsasən, bu hüquq hüquqi şəxslərə də şamil olunur) hüququnu özündə birləşdirir. Bütün hallarda şikayət «fərdi şikayət» kimi qəbul olunur. Əgər bir qrup insan eyni əsaslarla, eyni şikayətlə Avropa Məhkəməsinə müraciət edirsə, hər bir ərizəçi öz şikayətini ayrıca olaraq öz adından göndərir və bu şikayətlər (məhkəmənin mülahizəsinə əsasən) bir icraatda birləşdirilir. Şikayət Qeyri-Hökumət Təşkilatları və ya hər hansı hüquqi şəxsin (müəssisələr, kompaniya, assosiasiya, kütləvi informasiya orqanları, dini təşkilatlar, partiyalar, xeyriyyə təşkilatları, həmkarlar ittifaqı və.s.) adından göndərilirsə də, bu şikayət bir şəxs tərəfindən imzalandığından «fərdi şikayət» kimi qəbul olunur.
Bu səbəbdən «fərdi şikayətlər» Avropa Məhkəməsinin yurisdiksiyası altında olan ərazilərdə yaşayan, konvensiya ilə nəzərdə tutulmuş hüquq və azadlıqlarının pozulduğunu güman edən və yaşadığı dövlətin milli qanunvericiliyi ilə öz hüquq və azadlıqlarını müdafiə edə bilməyən hər bir fiziki və hüquqi şəxslərin şikayətləri kimi qiymətləndirilir.
Konvensiyanın 34-cü maddəsində nəzərdə tutulan «istənilən fiziki şəxs» anlayışı şikayətlə müraciət eməyə hüququ olan (cinsindən, yaşından, peşəsindən, təhsilindən, yaşayış yerindən və digər xüsusiyyətlərdən asılı olmayaraq) fiziki şəxsləri nəzərdə tutur.
Lakin eyni zamanda Konvensiya «şikayətçinin şəxsiyyəti ilə əlaqədar» çox mühüm olan bir zəruri şərti önə çəkir. Konvensiyanın nəzərdə tutduğu hüquq və azadlıqların pozulması yalnız «şikayət etmiş şəxsə» şamil olunur. Şikayətə əsas verən səbəb yalnız onun (şikayət etmiş şəxsin) hüquq və azadlıqlarının pozulması olmalıdır. Konvensiyanın tələbinə əsasən, fərdi şikayətçi kimi yalnız «hüquqları pozulmuş qurban» tanınır. Əgər araşdırma ilə şikayət verənin «qurban» olmadığı müəyyənləşdirilərsə, şikayət qəbuledilməz hesab olunur.
Avropa Məhkəməsi təcrübəsində «qurban» anlayışı geniş şərh edilmiş və bu «dolayı qurban» və «potensial qurban» məhfumlarının qəbul edilməsi ilə nəticələnmişdir.
«Dolayı qurban» yaxın qohumu və ya əzizinin hüquq və azadlıqları pozulmuş şəxslər adlandırılır. (daha çox şəxsin konvensiyanın 2-ci maddəsində nəzərdə tutulan «yaşamaq hüququ» pozularkən şəxsin ölümü ilə bağlı tələblər qohumlar tərəfindən irəli sürülür).
«Potensial qurban» kimi isə o şəxslər qəbul olunur ki, Konvensiya iştirakçıları dövlətlərinin hər hansı biri tərəfindən qəbul olunmuş qanunvericilik aktı nəticəsində həmin insanın hüquqları pozulmuş olsun.
«Klass Almaniyaya qarşı» işində ərizəçilər qanunvericiliklə onların telefon danışıqları və yazışma sirlərinin məhdudlaşdırılmasından şikayət etmişlər. Cavabdeh dövlət isə ərizəçilərin bu qanunun tətbiqi ilə əlaqədar qurban olmadıqlarını idddia edirdi. Avropa Məhkəməsi cavabdeh dövlətin dəlilləri ilə razılaşmayaraq bildirdi ki, «qanunvericiliyə əsaslanaraq həyata keçirilən gizli tədbirlərin mövcudluğu hallarında şəxs müəyyən şəraitdə özünün belə tədbirlərin qurbanı olduğunu təsdiq edə bilər».
Məhkəməyə müraciət etməyə hazırlaşarkən bir neçə məsələni diqqətdə saxlamaq lazımdır. Əsas şərt şikayət vermə qaydalarına əməl olunmasıdır.
Şikayət vermə əsasən bir neçə mərhələdə həyata keçirilir. Ərizəçi şikayət ərizəsini yuxarıda qeyd olunan şərtlərə əməl etməklə istədiyi şəkildə tərtib edib göndərə bilər. Bu ərizə və məktub ilkin müraciətetmə adlandırılır. Katiblik müraciətin nümunəsini (formasını izahı ilə birlikdə) şikayətçiyə göndərir. İlkin müraciət 6 aylıq müddətin axımını dayandırır.
Müraciət nümunəsinin hər bəndi elə şəkildə tərtib olunmuşdur ki, nümunədə yazılanlarla tanış olduqdan sonra şəxsin pozulmuş hüquq və azadlıqları barədə təəssürat yaranır və şikayətin qəbul ediləcəyinə zəmin yaratnır.
Məhkəmənin reqlamentinin (nizamnaməsinin) 47-ci maddəsinə əsasən, fərdi şikayət ərizəsi aşağıdakı hissələrdən ibarət olmalıdır.
1. Konvensiyanın 34-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş bütün şəxslər tərəfindən şikayət ərizəsi əsasən katiblik tərəfindən verilmiş formada tərtib edilir. Məhkəmə sədri bu tələbi dəyişdirə bilər.
Ərizə qaydasına aşağıdakılar daxildir.
1. Ərizəçi barədə fərdi məlumatlar - adı, soyadı, atasının adı, cinsi, vətəndaşlığı, məşğuliyyəti, anadan olduğu tarix və yer, daimi yaşayış ünvanı, faktiki yaşayış ünvanı, əgər nümayəndəsi varsa, nümayəndənin adı, soyadı, atasının adı, məşğuliyyəti, nümayəndənin ünvanı, əlaqə telefonları, faks, e-mail
Nümayəndə təyin olunarkən vəkil və ya (Konvensiyaya qoşulmuş dövlətlərin ərazisində yaşayan və vəkillik fəaliyyətini həyata keçirməyə səlahiyyəti olan şəxs) məhkəmə tərəfindən məqbul hesab olunan istənilən şəxs ola bilər. Nümayəndə olan təqdirdə Məhkəmənin Katibliyi yazışmaları nümayəndə ilə aparır.
Əgər ərizə şikayət qabiliyyəti olmayan şəxs (ruhi xəstə, yetkinlik yaşına çatmayan) adından göndərilirsə, bu halda şikayətçi şəxsin adından ərizə göndərilmiş şəxs olacaqdır.
Bundan əlavə, şikayət bir qrup insan tərəfindən göndərilirsə, Konvensiyanın tələbələrinə müvafiq olaraq, «tərəflər» qrafasında onların hər biri barədə fərdi məlumatlar verilməlidir (əgər tələb olunarsa, hər biri barədə ayrıcı vərəqdə).
2. Şikayətin yönəldiyi dövlətin adı – Konvensiyaya qoşulan dövlətlərdən birinin adı;
3. Hadisələrin təsviri - Şikayətçi aydın şəkildə şikayətin məzmununu təşkil edən, onun hüquq və azadlıqlarının pozulmasına səbəb olmuş hadisələri tarixi ardıcıllıqla təsvir etməlidir. Əgər şikayət bir neçə hadisəni əhatə edirsə, onda bütün hadisələr ayrı-ayrılıqda təsvir edilməlidir. Şikayətçi tərəfindən hadisələr təsvir edilərkən hadisələrə aid şərhlərə yol verilməməlidir. Şikayət ərizələrinin qəbuledilməzliyinə səbəb olan hallardan, bəlkə də, birincisi bu bəndin tərtib edilməsində buraxılan nöqsanlardır. Çünki hər bir hüquq və azadlıqların pozulması hadisəsi qeyd edilərkən həmin hadisələr üzrə ayrı-ayrılıqda daxili imkan və vasitələrdən istifadə edilməsi göstərilməlidir. Məsələn, deyək ki, şəxs qanunsuz olaraq həbs olunub və qanunsuz həbs olunması ilə əlaqədar prokurorluğa, axırıncı instansiyayadək məhkəmə orqanlarına müraciət etmişdir. Lakin onun həbsi ilə əlaqədar qərar bütün instansiya məhkəmələrində öz qüvvəsində saxlanılıb. Belə olan halda şəxs qanunsuz həbs olunması ilə əlaqədar daxili hüquqi müdafiə imkan və vasitələrdən tam istifadə etdiyini düşünür və Avropa Məhkəməsinə müraciət edərək qanunsuz həbs nəticəsində ona vurulmuş maddi və mənəvi ziyanın ödənilməsini tələb edir. Burada onun şikayət ərizəsi qəbuledilməz hesab olunacaq və icraata qəbul edilməsindən imtina ediləcəkdir. Belə ki, o qanunsuz həbsi ilə əlaqədar ona vurulmuş maddi və mənəvi ziyanın ödənilməsini təmin etmək məqsədilə milli (daxili) hüquq müdafiəsi imkan və vasitələrindən istifadə etməmişdir. Yəni, maddi və mənəvi ziyanın ödənilməsi üçün iddia ərizəsi ilə aidiyyatı üzrə ilkin məhkəmə instansiyasına müraciət etməmişdir.
4. Hüquq pozuntularının təsviri - Bu bənddə şikayətçinin fikrinə əsasən, onun konvensiya (və ya protokolları) ilə nəzərdə tutulmuş hüquq və azadlıqlarının pozulması təsvir edilməlidir. Bu halda Konvensiyanın konkret maddəsinə istinad edilməklə şikayət əsaslandırılmalıdır.
Avropa Konvensiyasının tələblərinə əsasən, sübutetmə vəzifəsi şikayətçinin üzərinə qoyulmuşdur. Şikayətçi ərizəsində göstərdiyi xüsusatların düzgünlüyünə dair sübutlar təqdim etməlidir. İlk baxışdan bu prinsip ədalətli görünməyə də bilər. Çünki şikayət dövlətdən edilir. İddia dövlətə qarşı qaldırılır. Dövlət isə məlumdur ki, qüdrətlidir və o səbəbdən şikayətçi zəif tərəfdir. Doğrudur, bir çox hallarda sübut toplamaq imkanları məhdud olur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Avropa Məhkəməsinin də toplanmış sübutlara rəsmi tələbləri yoxdur. Sübutlar dedikdə, ərizədə göstərilən xüsusatları təsdiq edə biləcək hər bir məlumat və rəsmi sənəd başa düşülür (məhkəmə qərarları, prokurorluq orqanlarının qərarları və digər inzibatı orqanlar tərəfindən tərtib olunmuş cavab məktubları, şahid ifadələri, texniki vasitələrdən istifadə edilməklə əldə edilmiş yazı mətnlərinin çıxarışları, şikayətçinin öz ifadəsi və.s.)
Təqdim olunmuş sübutlara yeganə tələb həmin sübutların mötəbərliyi və düzgünlüyüdür. Heç bir halda şikayətçi sübutları saxtalaşdıra və məzmununu təhrif edə bilməz. Əgər belə hallar müəyyən olunarsa, Avropa Məhkəməsi tərəfindən şikayətin baxışdan kənar edilməsi barədə qərar qəbul edilər və bunun nəticəsində şikayətçi bir daha (həmin və ya digər şikayət üzrə) Avropa Məhkəməsinə və ya digər beynəlxalq qurumlara şikayət etmək hüququndan məhrum olar.
Şikayət ərizəsi Avropa Məhkəməsinə göndərilərkən dövlətdaxili hüquq- müdafiə imkan və vasitələrinin səmərəsizliyi presedent (misallarla) ilə əlaqələndirilməlidir.
Qeyd edildiyi kimi, hər bir şikayətin istinadlı olması əsaslandırılmalıdır. Məsələn, heç bir ölkənin qanun¬vericiliyində insana işgəncə vermək nəzərdə tutulmadığından şikayət verərəkən konvensiyanın 3-cü maddəsinə istinad edilməsi Avropa Məhkəməsinin əvvəlki qərarları ilə əlaqələndirilməyə də bilər. Lakin Konvensiyanın 8-11-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş insan hüquq və azadlıqlarının müəyyən şəraitdə dövlət tərəfindən məhdudlaş¬dırılması nəzərdə tutulduğundan, həmin maddələrdə nəzərdə tutulan hüquq və azadlıqların pozulmasını təsdiq edən fakt əsaslandırılmalı və bu da Avropa Məhkəməsinin qəbul etdiyi əvvəlki qərarlarla əlaqələndirilməlidir. Çünki bir çox hallarda qeyd olunan hüquq və azadlıqların dövlət tərəfindən qanuni olaraq məhdudlaşdırılması nəticəsinə gəlinə bilər. Həmin səbəbdən, ərizə əsaslandırılarkən məntiqəuyğun olmalı və Avropa Məhkəməsi tərəfindən qəbul olunmuş qərarlarda göstərilən məqamlarla məntiqi əlaqələndirilməlidir.
5.Ərizənin qəbul oluna bilməsi - Bu hissəyə dövlətdaxili hüquq-müdafiə imkan və vasitələrinin istifadəsindən və həmin vasitələrin tükənməsi barədə məlumatlar yazılır.
Belə ki, şikayətçi pozulmuş hüquq və azadlıqlarının hüquqi müdafiəsi üçün müraciət etdiyi orqanları (orqanların adları və müraciət tarixləri) və həmin orqanların qəbul etdiyi qərarları ardıcıl göstərir və daxili hüquq-müdafiə imkan və vasitələrinin tükəndiyini bildirir. Əgər daxili hüquq-müdafiə imkanlarından istifadə etmək üçün hər hansı bir məhkəmə instansiyası qalıbsa və şikayətçi həmin məhkəməyə müraciət etməyibsə, müraciət etməməyinin səbəbi ətraflı izah edilməlidir.
6. Şikayətin nəticə etibarı ilə məzmunu və Konvensiyanın 41-ci maddəsinə əsasən, dəymiş maddi və mənəvi ziyanın əvəzinin ədalətli ödənilməsini tələb etmək;
7. İşə aidiyyatı olan bütün sənədlərin surəti - məhkəmə və digər orqanların qərarlarının surəti, digər sənədlərin surəti, Məhkəmənin sübut kimi qəbul edə biləcəyi sənədlərin surəti - iş protokolları, şahidlərin ifadələri, ərizələri, qanundan çıxarışlar və.s.
Avropa Məhkəməsinə göndərilən sənədlərin geri qaytarılmaması səbəbindən şikayət ərizələrinə əlavə edilmiş sənədlərin surətlərinin əlavə olunması məqsədəmüvafiqdir.
8.Verilmiş şikayətə mahiyyəti üzrə digər beynəlxalq qurumlarda baxılıb-baxılmaması və ya baxılma mərhələsində olması barədə məlumat - Bu hissədə verilmiş şikayətin mahiyyəti üzrə Avropa Məhkəməsinə və ya hər hansı bir beynəlxalq quruma əvvəlcə müraciət edilib-edilməməsi, əgər edilibsə, hansı qərarın (hansı tarixlərdə, hansı qurum tərəfindən) qəbul edilməsi (qərarların surətləri təqdim olunmaqla) və ya şikayətin baxılmaqda olması barədə məlumat verilməlidir.
9.Təqdim olunmuş sənədlərin siyahısı - Təqdim olunmuş bütün sənədlər siyahıya alınmalıdır.
10. Şikayət ərizəsinin imzalanması - Əgər şikayət ərizəsi şikayətçinin nümayəndəsi tərəfindən imzalanırsa, nümayən¬dənin şikayətçi tərəfindən verilmiş müvafiq qaydada təsdiq olunmuş vəkalətnaməsinin surəti əlavə olunmalıdır. Ərizəçilərin fərdi məlumat hissəsində qeyd olunan göstəriciləri dəyişdirilərsə, bütün dəyişikliklər barədə Məhkəməyə xəbərdarlıq edilməlidir.
Avropa Məhkəməsində araşdırmanın aparıldığı rəsmi dil ingilis və fransız dilidir. Lakin şikayətçiyə öz ana dilindlə şikayət etmək hüququ verilmişdir. Şikayət ərizəçinin bilavasitə özü tərəfindən Avropa Məhkəməsinə heç bir dövlət orqanının vasitəçiliyi olmadan göndərilir. Şikayət ərizəsi alındıqdan sonra Avropa Şurasının Katibliyi tərəfindən şikayətçiyə edəcəyi sonrakı hərəkətlər barədə məlumat göndərilir.
Avropa Məhkəməsinin Katibliyi tərəfindən qeyd edilən nümunə əsasında göndərilən şikayət ərizəsi növbəlilik qaydasında baxılması üçün qeydiyyata alınır.
Əgər şikayətçinin ərizəsi qəbul olunubsa, həmin şəxs Avropa məhkəməsi gedişində iştirak etmək arzusunu bildirə bilər. Ərizəçi müdafiəçiyə malik ola bilər.
Avropa Məhkəməsində araşdırma aparılması pulsuzdur və vəkilin məcburi iştirakı tələb edilmir. Həmçinin, məhkəmə şikayətçinin maddi imkanlarını nəzərə alaraq onu məhkəmə xərclərinin ödənilməsindən də azad edə bilər. (pulsuz hüquqi yardımın göstərilməsi və s. xərclər) Tərcüməçinin xidmətindən istifadə etmək pulsuzdur. Şikayət Avropa Məhkəməsi qərarı ilə əsaslı hesab edilərsə, şikayətçi tərəfindən müdafiə xarakterli xidmətlərin (vəkilin və.s.) əvəzinin ödənilməsi barədə iddia qaldırıla bilər.
İş üzrə dinləmələr zamanı bir çox hallarda cavabdeh dövlətlər iddia irəli sürürlər ki, fərdi şikayət veriləndən sonra milli hökumət tərəfindən şikayətçinin iddialarının əhəmiyyətli hissəsi təmin edildiyindən (vurulmuş ziyan milli hökumət tərəfindən ödənildiyi hallarda) şikayətçi qurban kimi tanına bilməz. Lakin Avropa Məhkəməsi öz qərarlarında dəfələrlə qeyd etmişdir ki, cinayət işinin istintaqının şikayətçi üçün əlverişli həlli hələ o demək deyildir ki, «pozuntu halının mövcudluğu yoxdur» və ya «ikinci dərəcəli kimi qiymətləndirilən maddi ziyanın ödənilməsi qurban meyarının müəyyənləşdirilməsinin əsasıdır» (əgər qurban özü razılığa gəlmirsə).
«Burdov Rusiyaya qarşı» işində (18 aprel 2002-ci il) ərizəçi Çernobıl qəzasının iştirakçısı kimi milli məhkəmələr tərəfindən qərarlar qəbul edilməsinə baxmayaraq, ona kompensasiya şəklində verilməli olan vəsaitin verilməməsindən 20 mart 2001-ci il tarixdə Avropa Məhkəməsinə şikayət etmişdir. Şikayətçinin ərizəsi cavabdeh dövlətə öz dəlillərini təqdim etmək üçün göndəriləndən sonra 5 mart 2001-ci il tarixdə dövlətin maliyyə orqanları tərəfindən iddiaçıya 113 min rubl ödənilmişdir. Bu əsasa görə cavabdeh dövlət işin baxışında iddia irəli sürmüşdür ki, şikayətçi artıq pozuntunun qurbanı hesab edilə bilməz. Avropa Məhkəməsi bu dəlillə razılaşmayaraq bildirdi ki, konkret halda ərizəçiyə verilməli olan kompensasiya veilməməsi ilə onun konvensiyaya əlavə qəbul olunmuş 1 saylı protokolun 1-ci maddəsində nəzərdə tutulan «mülkiyyət hüququ» və məhkəmə qərarlarının icrası təmin edilməməklə Konvensiyanın 6-cı maddəsinin 1-ci bəndində nəzərdə tutulan «ədalətli məhkəmə araşdırılması hüququ» pozulmuşdur.
«Dolban Rumıniyaya qarşı» işində jurnalist ərizəçi 1994-cü il ərzində iki senator haqqında guya böhtan xarakterli məqalələr yazdığına görə iki dəfə Rumıniya milli məhkəmələri tərəfindən məhkum edilməsindən şikayət edərək Konvensiyanın 10-cu maddəsində nəzərdə tutulan «öz fikrini ifadə etmək azadlığı»nın pozulduğunu iddia etmişdir. Avropa Məhkəməsi baxışınadək Rumıniya Ali Məhkəməsi tərəfindən ərizəçi barəsində olan bir cinayət işi üzrə ona bəraət verilmiş, ikinci işin təkrar baxışı zamanı həmin şəxs vəfat etdiyindən ölümünə görə iş üzrə icraata xitam verilmişdir. Lakin ərizəçinin şikayəti üzrə prosesi onun dul həyat yoldaşı davam etdirdi. Avropa Məhkəməsi jurnalistin həyat yoldaşını «qurban» kimi tanıdı və cavabdeh dövlətin Konvensiyanın 10-cu maddəsi ilə məsuliyyət daşımalı olduğunu bəyan etdi. Avropa Məhkəməsinin qərarlarında çox vaxt «cavabdeh dövlət» sözü yerinə «cavabdeh hökumət» və ya «dövlət nümayəndəsi» sözü yerinə «hökumət nümayəndəsi» sözlərindən istifadə edilir ki, bu da hərfi mənada qəbul edilməməlidir. Konvensiya beynəlxalq hüquqi saziş olduğundan nəzərdə tutulan öhdəlik yalnız həmin konvensiyanı imzalamış, sonradan ratifikasiya etmiş (konvensiyaya qoşulmamış dövlətlər bu sıraya aid olunmur) dövlət üzərinə qoyulur. Fərdi şikayət hər hansı dövlətlər birliyinə, (məsələn, Avropa Birliyi, Müstəqil Dövlətlər Birliyi və.s.) eləcə də hər hansı bir hüquqi şəxsə, hökumət üzvlərinə və digər vəzifəli şəxslərə qarşı verilə bilməz. Bu baxımdan fərdi şikayətlər üzrə cavabdeh yalnız konvensiya iştirakçısı konkret dövlət ola bilər. Lakin bir iddia ərizəsi üzrə müştərək cavabdeh dövlət qismində digər konvensiya iştirakçısı dövlətin də cəlb edilməsi istisna («İliaşko Moldaviya və Rusiya Federasiyasına qarşı» işi) olunmur.
Konvensiya ilə dövlət cavabdeh qismində deyil, məhkəmə baxışının iştirakçısı qismində də çıxış edə bilər. Belə ki, Konvensiyanın 36-cı maddəsi «üçüncü tərəfin iştirakı»nı nəzərdə tutmaqla, palatada və ya Böyük palatada olan bütün işlərdə vətəndaşı şikayətçi olan hər bir Yüksək Razılığa gələn Tərəfin yazılı qeydlər təqdim etmək və dinləmələrdə iştirak etmək hüququnu, ədalət mühakiməsinin lazımi qaydada həyata keçirilməsi naminə prosesdə tərəf olmayan istənilən Razılığa gələn Tərəfi və ya şikayətçi olmayan istənilən maraqlı şəxsi yazılı qeydlər təqdim etmək və dinləmələrdə iştirak etmək üçün dəvət edilə bilməsini özündə əks etdirir. (Dəvət Məhkəmə sədri tərəfindən edilir.)
«Slivenko Latviyaya qarşı» işində ölkənin rusdilli əhalisinin maraqlarını müdafiə etmək naminə Rusiya Federasiyası işdə üçüncü tərəf qismində iştirak etmişdir.
Konvensiyanın 34-cü maddəsi Razılığa gələn Yüksək Tərəflərin bu hüququn səmərəli həyata keçirilməsinə heç bir yolla mane olmamaq öhdəliyini götürdüklərini qeyd edir. Konvensiya müəlliflərinin fikrincə, bu maddə təsadüfi deyil. Əvvəllər bir sıra dövlətlər Böyük Britaniya, İtaliya və Fransa kimi demokratik dövlətlər tərəfindən bu hüquq uzun müddət «tanınmamışdır». Prinsip etibarilə dövlətlə öz vətəndaşı arasında olan mübahisələrin sülh yolu ilə həllini tapması özü müsbət haldır və alqışlınır. Bundan əlavə, şikayətin baxılma mərhələlərində də könüllülük əsasında mübahisənin barışıqla nəticələnməsi üçün şərait yaradılması məcburi şərt kimi nəzərdə tutulub. Lakin elə hallar da yaranır ki, konkret bir cavabdeh dövlətə qarşı eyni xarakterli şikayət üzrə qərar qəbul edilib və ikinci dəfə eyni məzmunlu şikayət üzrə digər oxşar qərarın qəbul edilməsi presedent xarakteri ala bilər. Bu baxımdan cavabdeh dövlət çox vaxt şikayətçiyə müxtəlif «təzyiqlər» göstərir. Doğrudur, təzyiq vasitələrinin mövcud¬luğunu sübut etmək müəyyən çətinliklər yaratsa da, işin baxılma prosesinə təsir göstərə bilmir.
«Petra Rumıniyaya qarşı» işində (23 sentyabr 1998-ci il) müəyyən olunmuşdur ki, 1991-ci ildə məhkum olunmuş ərizəçiyə Avropa Məhkəməsinə müraciət etməsinə maneələr yaradılmışdır. Nəticədə, ərizəçi ərizəsini saxlanıldığı yerin rəhbərliyindən xəbərsiz həyat yoldaşı vasitəsi ilə Avropa Məhkəməsinə göndərə bilmişdir. Sonradan ərizəçinin saxlanılma yeri dövlət tərəfindən daha pis şəraitə malik olan saxlanılma yerinə köçürülmüşdür. Avropa Məhkəməsi öz qərarı (ex officio) ilə cavabdeh dövlətin «məhkəməyə müraciət etməyə mane olmamaq» öhdəliyini pozmasını təsdiqlədi.
Hər bir halda, bütün demokratik dövlətlər üçün «məhşur bir filmdə deyildiyi kimi - Dövlət öz vətəndaşından küsməz, küsə bilməz, ləyaqətli cəzalandırar, lakin arxa çevirməz» deyimi dövlət-vətəndaş əlaqələrində əsas prinsip kimi ali qanunvericilik səviyyəsində öz əksini tapsa, ailə həyatının iqtisadi, hüquqi və sosial müdafiəsinin II Dünya Müharibəsindən sonra meydana gəlmiş Avropa modeli kimi qəbul olunan «Ümumi rifah dövləti» prinsiplərini daha da zənginləşdirər. (Çində bu məfhum Səmavi Dövlət – (1850-1864-cü illəri əhatə edən üsyanın başçısı Xuan Sütsüanın başlıcı məqsədi «Taypin Tyanqo» yaratmaq), keçmiş SSRİ-də «Xoşbəxt ölkə» adlandırılmışdır. Bu prinsiplərin özəyini «təbii insan hüquqları» təşkil edir).
Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarını «Azərbaycanın milli sərvəti adlandırmışdır». Bizim hər birimiz öz milli «sərvətimizə» (neftimizdən fərqli olaraq) ləyaqətli münasibət nümayiş etdirməliyik.